İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin 19 Mayıs'ta helikopter kazasında ölümü, İslam devrimi tarihinde hassas bir dönemde yaşandı. Ülke, İran'ın Şii mirasından gelen üstünlük hissini, gücün muhafazakar ideolojik çevrelerin elinde yoğunlaşmasını ve mağduriyet duygusuyla birleşen bölgesel güçlenmeyi deneyimliyor ve bir yandan da ciddi iç ve dış zorluklarla karşı karşıya bulunuyor.
Bir yandan İran'ın Bab el Mendeb Boğazı'ndan Akdeniz'e kadar bölgesel statüsü yükseltildi, liderliği altındaki "direniş ekseni" güçlendirildi ve Hamas İsrail'e ağır bir askeri ve manevi darbe indirdi. Ayrıca ülke nükleer programında ilerleme kaydetti, Çin ile bağlarını güçlendirdi ve Rusya'ya gelişmiş silah sistemleri sattı. Öte yandan paranoya, uluslararası izolasyon, ekonomik sıkıntı, ülke içinde düşük halk desteği ve başta özgürlük ve refahın sağlanması olmak üzere toplumsal sorunların ele alınmasında başarısızlık duyguları var.
İran'da cumhurbaşkanının rolü kritik derecede önemli olmasa da, cumhurbaşkanının dini liderle koordinasyon içinde olması, ideolojik çizgiye sadık kalması ve politikasını sadakatle yürütmesi gerekiyor. Ayetullah Ali Hamaney'in Reisi'den önceki dört cumhurbaşkanıyla (Ali Ekber Haşimi Rafsancani, Muhammed Hatemi, Mahmud Ahmedinejad ve Hasan Ruhani) ilişkileri ideal değildi. Hamaney, devrim ideolojisine sadakat talep ederken, onlar da görevlerini yerine getirmek ve cumhuriyetin çıkarlarını korumak için pragmatik bir esneklik arıyorlardı. Devrimci rejimin kilit yetkilileriyle birlikte hepsi görev süreleri dolduktan sonra kenara çekildi ve kamu görevine aday olmalarına izin verilmedi.
İdeoloji ve çıkarlar arasındaki doğal gerilimle karşı karşıya kalan İslam Cumhuriyeti'nin kurucusu Ayetullah Ruhullah Humeyni, 1988'de ideoloji ve çıkarlar arasında bir çatışma ortaya çıktığında çıkarların galip geleceğine hükmetti. Son yıllarda kimin çıkarı olduğu sorusu ortaya çıktı: İslam'ın mı, İslami devrimin mi, devletin mi, yönetici elitlerin mi, yoksa dini liderin mi?
Hamaney açısından bakıldığında, dini liderin belirttiği gibi hepsi aynı. Bu bakımdan Reisi, esas olarak Reisi'nin dini lidere olan koşulsuz sadakati ve tamamen bağımlılığı nedeniyle ona mükemmel bir şekilde uyuyordu. Bağımsızlık belirtileri gösteren karizmatik bir figür yerine aparatçık olmayı tercih etti.
Reisi'nin güçlendirilmesi, Hamaney'in son yıllarda İslam devriminin yeni bir aşamasına geçişi denetlemek, mirasını sürdürmek ve onu devrimci ve İslami olacak yeni bir nesle aktarmak için üzerinde çalıştığı bir projeydi. Reisi'nin 1988'de yaklaşık 5.000 mahkumu ölüme mahkum etmesi nedeniyle aşağılayıcı "Tahran Kasabı" lakabına rağmen Hamaney, 2021'deki başkanlık yolunda onu 2019'da Yüksek Mahkeme başkanlığına atadı. Bir sonraki dini liderin kim olacağı önemli değil: Hamaney'in oğlu Mücteba Hamaney ya da başka biri.
Reisi'nin ölümü, Hamaney'in mirasını sağlamlaştırmaya yönelik düzenli sürecini ve iktidarın yeni, devrimci ve İslami bir nesle planlı aktarımını sekteye uğrattı. Devrim artık kritik bir yol ayrımındadır. Rejime verilen halk desteği tüm zamanların en düşük seviyesine indi ve birçok kişi sınırın ötesindeki maceralardan korkuyor. İsrail'le çatışma, gölge savaştan, birbirlerinin topraklarına doğrudan saldırılara dönüştü. Ayrıca İran'ın vekillerine yatırdığı önemli miktardaki sermaye ülke içinde eleştirilere maruz kalıyor ve İran'ın savaş çabalarına yeterince katılmadığını iddia eden vekiller tarafından da eleştiriler yapılıyor. Gazze'deki savaş henüz bölgesel mimariyi değiştirmedi ve uluslararası yaptırımlar kaldırılmadı.
İran, nükleer silahlara sahip olmaya çok yakın, sadece bir karara ve kısa bir süreye ihtiyaç duyan bir eşik devlettir. Tahran geçtiğimiz günlerde Umman'ın arabuluculuğunda ABD ile nükleer anlaşmayı yenilemek için müzakerelerde bulundu, ancak bu artık gecikebilir. Her iki süreç için de kritik bir tarih ABD başkanlık seçimleridir.
İran kamuoyunda rejime yönelik memnuniyetsizlik artıyor, rejime verilen destek ise azalıyor. 2024 Meclis (İran parlamentosu) seçimlerinde seçmen katılımı devrimden bu yana en düşük seviyedeydi (%41, %8 geçersiz oy) ve 31 ilin her birinde katılım devrimden bu yana en düşük seviyedeydi. Benzer şekilde, 2021 İran başkanlık seçimlerinde seçmen katılımı (%48) devrimin başlangıcından bu yana en zayıf katılım oldu. Bu, geniş halk desteğinin kanıtı olarak yüksek seçmen katılımıyla övünen bir rejim için kasvetli bir tablo. Bunun yerine en son 2022-2023'te “Kadın, Hayat, Özgürlük” sloganıyla protestolar yapılıyor ve rejime yönelik eleştiriler artıyor.
