Kürtler Bağdat’sız, Araplar Erbil’siz yapamıyor mu?

Petrol, bütçe ve 140'ıncı maddesinin uygulanmasının yol açtığı sorular nedeniyle Irak hükümetiyle ve Kürdistan Bölgesi iliÅŸkileri hep zikzaklı bir seyir izledi. 

Ekonomisi petrol gelirlerine baÄŸlı Irak’ta, krizler bir türlü bitmiyor. Büyük kavga ise hep petrol kaynaklı oluyor. Zira petrol gelirleri eÅŸit ve adil paylaşılmadığı gibi bu kaynak, Erbil ile BaÄŸdat arasındaki en büyük sorunlardan birini oluÅŸturdu, oluÅŸturmaya da devam ediyor. 

Bunun dışında BaÄŸdat’ın Kürdistan bölgesindeki memurların maaÅŸlarını ödememesi ve yıllık bütçesini göndermemesi ile “tartışmalı bölgeler” sorununun çözülmemesi, tarafları karşı karşıya getiriyor ve kimi zaman silahlar da konuÅŸuyor. 

Irak’ta Kürtler ile Araplar arasındaki kriz, çatışma hatta savaşın geçmiÅŸi, daha eskilere dayansa da BaÄŸdat- Erbil arasındaki iliÅŸkilerin iniÅŸli-çıkışlı olmasının tarihi yeni sayılır. 

Ekim 1991’de özerk bir yapıya kavuÅŸan Kürdistan Bölgesi’nin (KB) BaÄŸdat merkezli hükümette yer alması, 2003 yılında ABD ve BirleÅŸik Krallık’ın Irak’ta Saddam Hüseyin’i devrilmesi ile baÅŸladı.

Kısa zamanda Saddam’ı deviren ABD, 28 Haziran 2004’te yönetimi Iraklılara devretti ve 30 Ocak 2005’te genel seçimler yapıldı.

Ülkede 2005 yılında federal anayasa kabul edildi ve Kürtlere "Kürdistan Bölgesi" adlı yönetim ÅŸekli tanındı.

Anayasa referandumundan sonra “mezhepçi politikalar” uygulamakla suçlanan Åžii siyasetçi Nuri el-Maliki, 20 Mayıs 2006’da Saddam sonrası ilk hükümetini kurdu.

Kürtler, Maliki’nin 35 kiÅŸilik kabinesinde BaÅŸbakan Yardımcılığı, DışiÅŸleri, Sanayi, Su Kaynakları, Konut ve Ä°mar, Çevre, Kültür ve Devlet Bakanlığı gibi 8 bakanlıkla temsil edildi.

BaÅŸbakanlığın Åžiilere verildiÄŸi Irak’ta CumhurbaÅŸkanlığı’na kendisi de bir Kürt olan Celal Talabani ve Parlamento BaÅŸkanlığı’na da Sünni siyasetçi Mahmud El-MeÅŸhedani seçildi.
 
Bu ÅŸekilde iki dönem üst üste baÅŸbakanlık yapan Maliki ile Erbil yönetimi arasında Kerkük’ün statüsünün belirlenmesi için 140'ıncı maddenin uygulanması dışında büyük sorun teÅŸkil edecek krizler yaÅŸanmadı. 

Ancak ikinci Maliki hükümetinin sonlarına doÄŸru, Kürdistan Bölgesi’nin  Mayıs 2014’te merkezi hükümetten bağımsız ÅŸekilde petrol ihraç etme kararından sonra iliÅŸkilerde krizler yaÅŸanmaya baÅŸladı.

Erbil’in hamlesine karşı Maliki yönetimi KB’nin anayasal hakkı olan yüzde 17'lik bütçe ile memur maaÅŸlarını göndermeme kararı aldı.

Maliki, Irak devlet televizyonunda yayınlanan haftalık konuÅŸmasında "Kürt yönetimi IŞİD'in, El Kaide'nin ve Baasçıların üssü haline geldi ve biz buna karşı sessiz kalmayacağız" diyerek Erbil’i suçladı.

Dönemin Kürdistan BaÅŸkanı Mesud Barzani’nin Irak halkına hitaben yazdığı bir mektupta “Maliki’yi üçüncü dönem baÅŸbakanlık koltuÄŸunda oturmasını kabul etmiyoruz” açıklaması iliÅŸkileri kopma noktasına getirdi.

Siyasi krizin aşılmasına katkı saÄŸlayacak ilk adım 15 Temmuz 2014’te Selim Cuburi’nin Parlamento BaÅŸkanı seçilmesiyle kısmen aşıldı. 

Parlamentonun CumhurbaÅŸkanı seçtiÄŸi Fuad Masum, hükümeti kurması için Maliki’nin yerine Åžii siyasetçi Haydar Ä°badi’ye görev verdi.

Ä°badi’nin BaÅŸbakanlığı döneminde IŞİD’in Irak’a yayılması ve petrol fiyatlarında yaÅŸanan sert düÅŸüÅŸle zor günler geçiren Kürdistan yönetiminin, 25 Eylül 2017 bağımsızlık referandumu ile BaÄŸdat ile arası daha da açıldı.

Referandumdan sonra BaÄŸdat’ın KB’deki uluslararası havalimanlarına yurt dışı yasağı uygulaması iliÅŸkileri kördüÄŸüm haline getirdi. 

BaÄŸdat yönetimi, bir süre Erbil ve Süleymaniye Uluslararası havalimanlarına uçakların iniÅŸ ve kalkışına izin vermedi. 

Bağımsızlığa doÄŸru giden Kürdistan yönetimi, 25 Eylül referandumuyla daha çok bağımlı hale geldi. 

Karşılıklı görüÅŸmeler sonucunda Mart 2018’de yeniden düzenli ÅŸekilde KB memurlarının maaÅŸlarını göndermeye baÅŸlayan Ä°badi’den sonra Åžii siyasetçi Adıl Abdulmehdi Ekim 2018’de baÅŸbakanlık görevine geldi. 

Abdulmehdi’nin göreve gelmesiyle Erbil-BaÄŸdat arasında yeni bir anlaÅŸma yapıldı. AnlaÅŸmaya göre KB Ocak 2020’den itibaren ihraç ettiÄŸi günlük 250 bin varil petrolün gelirini BaÄŸdat’a teslim edecek, merkezi hükümet de bunun karşılığında bütçe ile maaÅŸ olarak aylık 900 milyon dolar verecekti.

Ancak Irak'ta iÅŸsizlik, yolsuzluk ve kamu hizmeti yetersizliÄŸi ile Ä°ran’ın ülkedeki etkinliÄŸini protesto amacıyla 1 Ekim'de baÅŸlayan gösterilerin büyümesi, petrolün fiyatının düÅŸmesi ve BaÅŸbakan Abdulmehdi’nin 30 Kasımda istifa etmesi, taraflar arasındaki anlaÅŸmayı zora soktu.

BaÄŸdat tarafı Erbil yönetiminin aylık petrol ihracatından elde ettiÄŸi gelirleri Irak Devlet Petrol Pazarlama Åžirketi'ne (SOMO) teslim etmediÄŸini ileri sürerken, Kürdistan BaÅŸbakanı Mesrur Barzani de merkezi hükümeti anlaÅŸmaya baÄŸlı kalmamakla itham etti.

Ekonomik kriz yaÅŸayan ve memur maaÅŸlarını ödemekte zorlanan Kürdistan Bölgesi, 2002 yılından bu yana BaÄŸdat'tan bağımsız bir ÅŸekilde kendi denetimindeki bölgelerde, bölgesel ve uluslararası petrol ÅŸirketleri aracılığıyla petrol arama faaliyetlerini sürdürüyor.

BaÄŸdat ile Erbil arasındaki anlaÅŸmazlığın en önemli nedenlerinden biri de Erbil’in petrol çıkarmak için ÅŸirketlere ödediÄŸi pay olarak gösteriliyor. Erbil yönetimi, petrol gelirlerinin merkezi hükümete teslim edilmesi halinde söz konusu ÅŸirketlerin borçları ve paylarının da ödenmesini ÅŸart koÅŸuyor.

BaÄŸdat yönetiminin ise petrol ÅŸirketlerine herhangi bir ödeme yapmayı kabul etmediÄŸi biliniyor.

CumhurbaÅŸkanı Berhem Salih’in görev verdiÄŸi eski Ä°letiÅŸim Bakanı Muhammed Tevfik Allavi ile eski Necef Valisi Adnan ez-Zurfi hükümeti kuramadı. 

9 Nisan’da görevi devralan Ulusal Ä°stihbarat Dairesi BaÅŸkanı Mustafa el-Kazimi’nin kabinesi 7 Mayıs’ta parlamentodan güvenoyu aldı.

Hem Sünnilere hem de Kürtlere sıcak mesajlar veren Kazimi hükümeti sonrası, Erbil-BaÄŸdat iliÅŸkileri tekrar yumuÅŸamaya girdi.

Kürtler, Kazimi kabinesinde Adalet, DışiÅŸleri ile Ä°skan ve Ä°mar Bakanlıkları ile temsil ediliyor.

Kazimi’nin kabinesinde yıllardır Kürdistan Bölgesinde Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) Lideri Mesud Barzani’nin “saÄŸ kolu” olarak görev yapan Fuad Hüseyin DışiÅŸleri Bakanı olarak yer aldı. 

1946’te Hanekin’de (Haneqin) doÄŸan Hüseyin, BaÄŸdat’taki öÄŸrencilik yıllarında KDP’ye katıldı.

Daha sonra Hollanda’ya göç eden Hüseyin, burada uluslararası iliÅŸkiler alanında doktora yaptı.

Arapça, Ä°ngilizce ve Hollandaca’yı anadili Kürtçe kadar iyi bilen Hüseyin, 2005’ten 2018’e kadar Kürdistan Bölgesi BaÅŸkanlığı BaÅŸkanlık Divanı BaÅŸkanlığı görevinde bulundu. 

Adil Abdulmehdi hükümetinde BaÅŸbakan Yardımcısı ve Maliye Bakanı olarak görev yapan Fuad Hüseyin’e Irak’ın dışiÅŸlerinin teslim edilmesi olumlu görüldü. 

Kazimi’nin Erbil-BaÄŸdat arasındaki anlaÅŸmazlıkların en önemlileri arasında gösterilen 140. madde, petrol ve bütçe gibi sorunları çözüp çözmeyeceÄŸini zaman gösterecek. 

KDP’nin önemli isimlerinden Fuad Hüseyin’in DışiÅŸleri Bakanlığı’na getirilmesiyle hem içteki iliÅŸkilerin hem de uluslararası iliÅŸkilerin nasıl bir seyir izleyeceÄŸini merak konusu yaptı. 

Hatta kimilerine göre Hüseyin, tıpkı Eski DışiÅŸleri Bakanı HoÅŸyar Zebari gibi hareket ederek sorunların çözümünü saÄŸlayabilir. Ancak bölge uzmanları, taraflar arasındaki problemin kolay kolay çözülemeyeceÄŸi görüÅŸündeler. 

Bölgeyi yakından takip eden Musul doÄŸumlu akademisyen ve aynı zamanda "Uluslararası ve Stratejik AraÅŸtırmalar için Politika OluÅŸturma Merkezi" BaÅŸkanı Hussam M. Botani ile Süleymaniyeli siyasi yorumcu ve yazar Shaho Alkaradaghi Erbil-BaÄŸdat iliÅŸkilerini Independent Türkçe’ye deÄŸerlendirdi.

Botani’ye göre, PeÅŸmerge’nin güvenlik ve savunma sistemi içindeki konumu, petrol, bütçe ve Anayasa’nın 140’ıncı maddesi BaÄŸdat-Erbil arasındaki iliÅŸkiyi yönlendiren en önemli konular.

Mevcut iliÅŸkilerin temkinli ve belirsizlik içinde olduÄŸunu belirten Botani, “Ekonomik kriz, koronavirüs salgınının ortaya çıkması, petrol fiyatlarındaki düÅŸüÅŸ ve önceki hükümetin KB’deki çalışanların maaÅŸlarını ödemekte gecikmesi gibi faktörler taraflar arasındaki gerginliÄŸin boyutunu ortaya çıkardı” dedi.

Botani, ekonomik kriz nedeniyle memur maaÅŸlarını ödeyemeyen KB gibi BaÄŸdat merkezi hükümetinin de hazinesinin mali sorunlar yaÅŸadığını ifade ederek, var olan problemlerin Erbil-BaÄŸdat arasında kriz ve sorunları daha da derinleÅŸtirebileceÄŸini söyledi.

Ä°liÅŸkilerin seviyesinin tarafların gücüne baÄŸlı olarak deÄŸiÅŸkenlik göstereceÄŸini dile getiren Botani, “140'ıncı madde ve PeÅŸmerge konusuna bakarsak, özellikle ilk iki noktadaki sorunların temelini oluÅŸturan yargı ve yasama kurumlarının zayıflığından dolayı, BaÄŸdat-Kürdistan Bölgesi iliÅŸkileri gelecekte saÄŸlam olmayan bir zemine oturacak gibi görünüyor” yorumunda bulundu.

Botani, var olan problemin Irak’ta saÄŸlam ve sorunsuz bir federal sistem yaratma konusunun da sorun teÅŸkil edeceÄŸini belirtti.

Taraflar arasındaki iliÅŸkilerin geçici ve uzun süreli olmadığını kaydeden Alkaradaghi ise anlaÅŸmaların, BaÄŸdatlı yöneticilerin inisiyatifine bırakılması nedeniyle kalıcı ve istikrarlı bir seyir izleyemediÄŸini söyledi.

Kazimi’nin baÅŸbakanlığından sonra iki tarafın da petrol, bütçe ve tartışmalı bölgeler gibi sorunları çözmek için irade beyanında bulunduÄŸunu ifade eden Alkaradaghi, “Kazimi'nin bölgedeki sorunlara köklü bir çözüm bulmayı ve Kürt tarafı ile nihai bir anlaÅŸmaya varmayı baÅŸarması durumunda, bu onun için büyük sayılacak bir baÅŸarı olacaktır” dedi.  

Alkaradaghi, BaÄŸdat gibi Erbil’in de ekonomik sorunlar yaÅŸadığını ve KB BaÅŸbakanı’nın petrol fiyatlarındaki düÅŸüÅŸ ve koronavirüs nedeniyle 27 milyar dolar borç beyan ettiÄŸini hatırlattı.

Alkaradaghi, yaÅŸanan olumsuzlukların Erbil’i BaÄŸdat’ın çalışanlarının maaÅŸlarını göndermeleri karşılığında petrol teslimatı konusunda Irak ile anlaÅŸma yapmayı kabul etmeye zorlandığını belirterek ÅŸunları söyledi: 
 
Fakat Kürdistan Yurtseverler BirliÄŸi (KYB) ile Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) arasındaki son sorunlar bölgenin BaÄŸdat'taki konumunu etkileyip zayıflatabilir ve karşı tarafa gelecek müzakerelerde bölgeye koÅŸullarını dayatma yeteneÄŸi kazandırabilir.

Kazimi ideolojik biri deÄŸil ve Ä°ran ile ABD çıkarları için uzlaÅŸma arayan biri. Kürtler Kazimi hükümetine olumlu bakıyor. Irak ve Kürdistan bölgesinin karşı karşıya kaldığı zorluklar nedeniyle iki tarafın anlaÅŸmaya varması mümkündür.

Abdulhakim Günaydın'ın analiz haberine buradan ulaÅŸabilirsiniz