Eski ABD başkanı Obama'nın baş nükleer müzakerecisi Wendy Sherman, 2013 yılında İranlılarla ilk yüz yüze görüşmesine otururken anlaşılabilir bir şekilde gergindi. Tahran'daki ABD elçiliğinde 1979 yılında yaşanan rehine krizinin ilk gergin günlerinden bu yana ABD ile İran arasında doğrudan müzakere yapılmamıştı. Ayetullah Humeyni'nin ABD'li müzakerecileri içeri almayı reddetmesinin ardından, dönemin Başkanı Carter'ın yardımcısı Hamilton Jordan, İran Dışişleri Bakanı ile gizlice bir anlaşma yapmak için peruk, takma bıyık ve gözlükten oluşan tam bir kılık değiştirerek Paris'e uçtu. Ama başarısız oldu. Kriz, Fransız bir avukattan Arjantinli gizemli bir işadamına, Filistin Kurtuluş Örgütü'nden Panama hükümetine kadar pek de alışık olunmayan bir aracılar kadrosunu harekete geçirdi ve sonunda Cezayir rehinelerin serbest bırakılması anlaşmasını imzaladı. Kriz sırasında Washington, İran ile resmi diplomatik bağlarını keserek Tahran'daki büyükelçilikleri aracılığıyla ABD çıkarlarının tek temsilcisi olarak tarafsız İsviçre'yi bıraktı. İsviçre, bugüne kadar devam eden bir “koruyucu güç yetkisi” altında faaliyet gösterdi.
Gizli anlaşma
2001 yılında bu arka kanal kullanılarak 11 Eylül saldırılarından sonra Afganistan'a konuşlandırılan ABD askerlerinin yanlışlıkla İran sınırını geçmeleri halinde Tahran'ın onlara yardım etmeyi kabul ettiği gizli bir anlaşma yapıldı. İran, ABD'nin hava sahası da dahil olmak üzere toprak bütünlüğüne saygı göstereceğine dair güvence vermesinin ardından anlaşmayı kabul etti. İran ayrıca, Batılı müttefiklerinin 2003'teki Irak işgalinin ardından, İsrail'in tanınması ve İran'da faaliyet gösteren terör gruplarına karşı harekete geçilmesini de içeren kapsamlı görüşmeler teklifiyle Washington'a ulaşmak için İsviçre'yi kullandı. Bush yönetimi bu teklifi reddetti ve sonunda ortaya çıktığında bunun İsviçre büyükelçisinin “yaratıcı bir egzersizinden” başka bir şey olmadığını öne sürdü. Büyükelçi Tim Guldimann, kendisinin sadece yetkinin izin verdiği “postacı” olarak hareket ettiği konusunda ısrar etti. Guldimann "Bir taraf diğer tarafın bilmesini istediği bir şey olduğunda bu kanalı kullanır. Bu yetki sadece postacı olmakla ilgilidir" dedi.
Gizli müzakere kanalı
On yıl sonra Dışişleri Bakanlığı'nda siyasi direktör olan Sherman, kendisini masanın karşısında İranlı bir heyetle otururken buldu. Bu aşamaya gelmek yıllar almıştı: Nükleer programlarının doğası konusunda dünyanın artan endişeleri arasında İranlılarla gizli bir müzakere kanalı. Daha önceki turlarda İngiltere, Fransa, Almanya ve AB Cenevre'de İranlılarla bir araya gelmişti. Ancak Washington, onsuz herhangi bir anlaşmanın anlamsız olacağı kilit oyuncuydu.
Ruhani öğrenince şaşırdı
Kanal, Batı'ya olan açık düşmanlığına rağmen, Mahmud Ahmedinejad'ın cumhurbaşkanlığı döneminde başladı. Sherman bu görüşmeleri, İranlıların Farsça, Amerikalıların İngilizce konuştuğu ve çok az ilerleme kaydedilen garip “set parçaları” olarak hatırlıyor. Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin ekonomik reform ve Batı'yla yaptırımları kaldırabilecek bir yakınlaşma arayışı platformunda seçilmesinden sonra işler değişti. Ruhani böyle gizli bir arka kanalın zaten var olduğunu öğrenince şoke oldu. Sherman ortak bir zemin bulma çabasıyla yeni muhataplarıyla bir kadın olarak onların elini sıkamayacağı konusunda şakalaştı ve içinde büyüdüğü Ortodoks Yahudi cemaatindeki benzer bir dinamiği hatırlattı. Görüşmelerinde “kelimenin tam anlamıyla binlerce takılma noktası” olmasına rağmen, aynı odada olmak her şeyi değiştirdi.
'Aynı gemideyiz' mesajı
Sherman, müzakerecilerden biri olan Abbas Aragchi ile aynı zamanda büyükanne ve büyükbaba oldu ve yeni torunlarının fotoğraflarını değiş tokuş ettiler. İranlıların Tahran'a döndüklerinde tartışmak için yırtılabilecek herhangi bir şeyi kağıda dökme konusunda paranoyak olduklarını keşfetti, bu yüzden anlaşmanın her yeni unsurunu not etmek için her iki tarafın da not alabileceği bir beyaz tahta ayarladı. İranlılar önerileri din adamlarından geçiremeyeceklerinden yakındıklarında Sherman, Cumhuriyetçi senatörlerin Kongre'nin de rol almasını talep ettikleri mektubu göstererek kendilerinin de aynı gemide olduklarını gösterdi.
Trump müzakereleri durdurdu
Başkan Trump 2018'de müzakereleri yeniden başlatmayınca anlaşma çöktü. Tansiyon hızla yükseldi. ABD'nin Bağdat'ta İran Devrim Muhafızları Komutanı General Kasım Süleymani'yi öldüren füze saldırısından saatler sonra Trump yönetimi İsviçre'nin arka kanalından İran'a acil bir mesaj gönderdi: “Olayları tırmandırmayın.” Takip eden günlerde Beyaz Saray ve İranlı liderler, kamuoyu önünde yaptıkları ateşli konuşmalardan çok daha ölçülü mesajlar vererek gerginliğin yatışmasına yardımcı oldular ve İran'ın Irak'taki boş Amerikan üslerine yaptığı misilleme niteliğindeki saldırıyla krizi sona erdirdiler. ABD, 2023 yılında İran'da rehin tutulan Amerikalıların serbest bırakılması için müzakerelere başlamak üzere tekrar İsviçre arka kanalına başvurdu. Ancak en önemli rolü, Tahran ile Washington arasında arabulucu olarak mekik dokuyan Katar oynadı. Ocak ayında Maskat'ta bir araya gelen Amerikalı ve İranlı müzakereciler arasında mekik diplomasisini yürüten Umman'dı; Washington Tahran'ı Yemen'deki Husi isyancıların Kızıldeniz üzerinden küresel deniz taşımacılığına yönelik saldırılarına son vermesi için baskı yapmaya ikna etmeye çalışıyordu. Yeni arabuluculara rağmen, İran'ın Batı'yı İsrail'e balistik füze fırlatmaya hazırlandığı konusunda uyarmak için başvurduğu yer eski İsviçre arka kanalıydı. Bu uyarı Washington'un İsrail'e karşı hazırlıklı olmasını ve İran'ın büyük bir yıkıma yol açmadan ve durumu tırmandırmadan karşılık vermesini sağladı.
