İran'ın nükleer programı ABD başta olmak üzere Batı ile Tahran arasında uzun yıllar tartışma konusu oldu. 2015'te Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi üyeleri ve Almanya kritik konuda anlaşmaya vardı. Ancak ABD'nin bu anlaşmadan mayıs ayında çekilmesi krizi yeni boyuta taşıdı.
ABD Başkanı Donald Trump Tahran yönetimine karşı ara verdiği yaptırımlara devam etme kararı aldı. Avrupa Birliği ise anlaşmanın ABD'siz olsa da devam etmesinden yana. Gelinen süreçte İran yeni yaptırımlara nasıl karşılık verecek, 2015 tarihli nükleer anlaşma rafa mı kalkacak merak konusu.
Peki İran ve Batı arasındaki nükleer anlaşma ve yaptırımlar alanında bu noktaya nasıl gelindi?
Kritik nükleer anlaşma neleri içeriyor?
İran ile P5+1 (ABD, İngiltere, Fransa, Çin, Rusya + Almanya) arasında Nisan 2015'te başlayan görüşmeler Temmuz 2015’te anlaşmayla sonuçlandı.
Buna göre İran, Birleşmiş Milletler’in Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu'nun askeri üslere 'kontrollü girişine' izin verdi.
Anlaşma 16 Ocak 2016'da UAEA'nın açıklamasıyla anlaşma yürürlüğü girdi. ABD'nin İran'a 1979'dan beri sürdürdüğü ambargoda kalkmış oldu.
Anlaşmaya göre İran’ın bu yükümlülüklerini yerine getirmesi karşılığında Tahran'a uygulanan uluslararası yaptırımlar kademeli olarak kaldırılması planlandı.
İran'ın taahhütleri
Yüzde 5'in üzerinde uranyum zenginleştirme girişimlerine son verilecek
Yüzde 20'ye yakın zenginleştirilmiş uranyum stoku seyreltilerek yüzde 5 seviyesine düşürülecek
Natanz ve Fordo'daki santrifüjlerin yarısından dörtte üçüne kadar olan kısmı operasyon dışı bırakılacak
Yüzde 3,5 seviyesinde zenginleştirilmiş uranyum stoku arttırılmayacak
Tesislerde Uluslararası Atom Enerjisi Örgütü'ne (IAEA) günlük denetim izni verilecek
Tahran'a verilen sözler
İran'a uygulanan yaptırımların gevşetilmesi
Tahran yönetiminin taahhütleri yerine getirmesi durumunda nükleer nedenlerden kaynaklı yeni yaptırım uygulanmaması
İran'a petrol satışından 4,2 milyar dolar nakit akışı sağlanacak
İran'ın altın ve değerli madenler, otomobil ve petrokimya ürünleri gibi ticaretinde uygulanan yaptırımların kaldırılması
Petrol ticaretine yönelik kısıtlamaların kalkmasıyla krizdeki ülke ekonomisi toparlanma sürecine girdi. Uluslararası Para Fonu verilerine göre anlaşmanın ardından 2016'da İran ekonomisi yüzde 12,5 büyüdü. Yaptırımlardan önce günlük 1,1 milyon varil ihraç eden ülkede bu rakam iki katından fazla seviyelere ulaştı. Petrol dışı ürünlere uygulanan kısıtlamaların kalkmasıyla ticarette milyar dolarlık artışlar yaşandı.
ABD'nin İran'a sunduğu 12 şart ne?
ABD Başkanı Donald Trump İran ile 2015’te imzalanan nükleer anlaşmadan 8 Mayıs 2018’de seçim vaatlerinin de bir parçası olarak çekildiğini açıkladı.
ABD Tahran yönetimine yaptırımların kalkması için 12 şart sundu ve bu koşullar yerine getirilene kadar politikalarında bir değişikliğe gitmeyecekleri mesajı verdi.
Şartlar şu şekilde:
1-İran şu andaki ve önceki nükleer silah çalışmalarını Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'na (IAEA) bildirmeli.
2-Ağır su reaktörleri dahil olmak üzere uranyum üretimini sonlandırmalı. Uranyum zenginleştirmeyi bırakmalı ve plütonyum ön işleme faaliyetine başlamamalı.
3-IAEA'nın ülkedeki tesislerine girmesine izin verilmeli.
4-Balistik füze denelemelerine son verilmeli; nükleer başlıklı füze geliştirilmesi durdurulmalı.
5-İran'da tutuklu bulunan Amerikan vatandaşları serbest bırakılı.
6-İran'ın Lübnan Hizbullahı, Hamas ve Filistin İslami Cihat grupları dahil olmak üzere "terör gruplarına" yardımını sonlandırmalı.
7-İran'ın komşusu Irak'ın toprak bütünlüğüne saygı duymalı; Şii milisler silahsızlandrırılmalı ve yeniden entegre edilmeli.
8-Yemen'de Husiler'e verilen destek sonlandırılmalı.
9-İran Suriye’de İran komutasındaki tüm güçlerini geri çekmeli.
10-İran Taliban ve Afganistan ile bölgedeki diğer teröristlere desteğini kesip El Kaide’yi barınma sağlamayı bırakmalı.
11-İsrail dahil komşu ülkelere yönelik tehditler sonlandırılmalı; uluslararası taşımacılığı sabote etmek ve siber saldırılar dahil saldırgan tutumundan vazgeçmeli.
12-İran devrim Muahfızları Kudüs Gücü’nün terörist ve militant ortaklarına desteği kesmeli.
Yaptırımlar hangi alanları kapsıyor?
ABD'nin İran'a yönelik ilk yaptırım paketi 7 Ağustos 2018'de başladı. Yaptırımlarının ikinci etabının başlangıç tarihi ise 4 Kasım.
İlk yaptırım listesinde İran hükümetinin, ABD doları satın alması, altın ve değerli madenlerle ticaret yapması yasaklandı. Ülkenin kömür, çelik, alüminyum ticareti ve otomotiv sektörü de listede yer aldı. İran'ın yolcu uçakları ve uçak parçası ithalatı engelleniyor. İran'ın para birimi üzerinden ülke dışında yapacağı işlemlere kısıtlamalar getiriliyor. İran'da yapılan el yapımı halı ve gıda ürünlerinin ihracatı yasaklanıyor.
ABD hangi sektörlerin ikinci yaptırım paketi içinde yer alacağını duyurdu. Yaptırımların büyük bölümü ülkenin önemli gelir kaynağı petrol ticaretini etkiliyor. Hedefteki şirketler ve sektörler şu şekilde:
İran Ulusal Petrol Şirketi (NIOC), İran Petrol Ticaret Şirketi ve Ulusal Tanker Şirketi
İran liman işleticileri, İran İslam Cumhuriyeti Gemicilik Şirketi (IRISL)
İran Merkez Bankası ve bazı İranlı mali kuruluşlarla olan işlemler
Aracılık ve sigorta şirketleri
İran enerji sektöründeki kuruluşlar
ABD'den İran'a ambargoyu ihlal edenlere yaptırım kararı
ABD Başkanı Trump yaptırımların ihlal edilmesinin önüne geçmek için geçtiğimiz ağustos ayında bir kararnameye imza attı. Buna göre "İran'ın ABD dolarına ve değerli metallere erişimine, enerji sektörüne, ABD'nin kara listesindeki vatandaşlarına, nakliyat ve gemi yapımı ve liman operasyonlarına destek verenlere" yaptırım uygulanması talimatı verildi.
Kararnameye göre İran otomotiv sektörünü ilgilendiren ürün ve hizmetleri satan, tedarik veya transfer edenler 7 Ağustos 2018 tarihinden itibaren cezalandırılacak. Benzer şekilde "5 Kasım 2018 ve sonrasında İran Ulusal Petrol Şirketi, Naftiran Ticaret Şirketi ve İran Merkez Bankası'na yardım eden, sponsorluk yapan, finansal, maddi veya teknolojik destek sağlayanlara" da yaptırım uygulanacağı uyarısı yapıldı.
Dev şirketler İran'ı terk ediyor
Trump'ın yaptırım tehdidinin ardından 100'den fazla küresel şirket İran pazarından çıkacağını duyurdu. Onlar arasında dünyanın en büyük üçüncü konteyner işletmecilerinden Fransa kaynaklı CMA CGM şirketi, petrol devi Total, Airbus, ATR, Peugeot, Renault, BNP Paribas gibi şirketler yer alıyor.
Yenilenebilir enerji yatırımcısı İngiliz Quercus şirketi de İran’da yapmayı planladığı 500 milyon euro değerindeki güneş enerjisi projesini iptal etti.
AB'nin nükleer ve yaptırım politikası
Avrupa Birliği Komisyonu, Ağustos başında “Engelleyici Mevzuat" ile Avrupalı şirketlerin yaptırımlar karşısında korunacağını açıkladı. Buna göre ABD yaptırımlarına uyanların cezalandırabileceği de gündeme geldi.
İngiltere, Fransa, Almanya dışişleri bakanları ve AB Dışişleri ve Güvenlik Politikaları Yüksek Temsilcisi Federica Mogherini'nin imzasını taşıyan ortak açıklamada ABD yaptırımlarının tanınmayacağı ilan edildi. “Engelleyici Mevzuat" ile İran ile iş yapan Avrupalı şirketlerin korunacağının altı çizildi.
Mevzuat Avrupalı şirketlerin ABD yaptırımlarına uymasını yasaklıyor ve yabancı mahkemenin Avrupalı şirketlere ilişkin verdiği kararın etkisini de sıfırlıyor.
