Akademisyen Xıdır Dimilî: Ezdi Dimilî/Zazalar, Ezdi toplumunun ruhani grubundandır

Ezdî Dimilîler, Kürdistan Bölgesi’nin Musul Ovası, Başika İlçesi, Duhok’un Şêxan İlçesi ile Şarya, Semelka ve Baadri Nahyesi ve Şengal’in bazı köylerinde Kürt Ezdi toplumunun önemli bir ruhani grubu olarak varlığını koruyarak günümüze kadar varlıklarını korudular. Bunun yanı sıra Kürdistan tarihinde önemli roller oynamış büyük öncü şahsiyetlere sahiptirler.

Akademisyen Xıdır Dimilî ile Kürdistan Bölgesi’ndeki Dimilî Ezdi grubunun tarihsel arka planını, Ezdi toplumu içerisindeki konumunu, yaşadıkları bölgeleri ve Zazakî- Dimilî lehçesinin yaşamdaki yansımalarını konuştuk.

Basnews medya çalışanlarına Medya ve İletişim konularında eğitim verme amaçlı davet edildiniz ve yaklaşık 3 günlük bir eğitim sürecinde bizlere deneyimlerinizi, tecrübelerinizi aktaracaksınız. Fakat bunun yanı sıra sizinle tanışırken dikkatimi çeken bir husus oldu. Soy isminiz Dimilî olarak geçiyor ve Kuzey Kürdistan’da Zaza - Kürtleri için bazı bölgelerde kullanılan bir isim. Siz de Ezdi bir Kürtsünüz. Dimilî soy isminizin tarihsel bir geçmişi var mıdır? Bu soy isim ne zamandan beri sizin aileniz ve çevreniz tarafından kullanılmakta?

Biz Ezdi Dimililerdeniz. Hem soy ismimiz hem de aşiretimiz Dimili. Kürdistan Bölgesi’nde yaşıyoruz. Benim ismim de Xıdır Dimili. Sadece aşiretimiz Dimilî olduğu için değil ben bu Dimilî ismini çok sevdiğim için kullanıyorum. Ve bana göre çok özel bir soyisim veya lakap. Bu isme olan ilgi ve alaka nedeniyle uzun yıllar Kürt tarihinde Dimililere ilişkin bilgileri özenle araştırdım ve epey de bilgi sahibi oldum. Gittiğim her coğrafyada veya ortamda bir Dimiliyle karşılaştığımda bu yönlü bilgilenme temelinde ilişkiler geliştirmeyi esas aldım. Sizin de Dimili olmanız beni çok sevindirdi.

Ben de şahsen sizinle tanışmaktan mutluluk duydum. Çünkü Ezdiler içerisinde Dımililerin olması çok enteresan bir durum. Daha önceden Hristiyan Dimili, Alevi Dimili veya Suni Dimili gördüm, karşılaştım lakin Ezdi Dimililerle ilk kez karşılaştım ve bu da sevindirici bir durum. Özellikle Kuzey Kürdistan’daki Dımililer de duyduklarında hem şaşıracak hem de hoşlarına gidecektir. Bu nedenle bilgi amaçlı şunu sormak istiyorum. Ezdi Dimililer ağırlıklı olarak Kürdistan Bölgesi’nin hangi coğrafyasında yaşıyorlar?

Ezdi Dimililer aslında tarihte çok fazla bir nüfusa sahiptiler. Özellikle 300 yıl öncesine kadar da Ezdi Dimililer bu coğrafyada çok fazlaydılar. Öyle ki Ezdi Dimililer için bölgede “Dimili, Xarzê kulî” yani “Dimililer coğrafyanın çekirgeleri” deniyormuş. Ama maalesef ki Müslümanların Ezdi Kürtlere uyguladıkları fermanlar sonrası çokça katledildiler. Özellikle 1500’lü yıllardan sonra bu katliamlar süreklileşince Dimili Ezdi Kürtlerde nüfus olarak azaldılar. O dönemler Kürdistan Bölgesi’nde Akre Kentinden, Şêxan’a ve Maqlub Dağı’na kadar olan ovaya “Dimili Ovası” deniliyordu. Şimdi bile halen o dönemlerden kalma tarihi yerler, ibadet alanları, Dimili Pirleri bulunmakta. Şu an Ezdi Dimili Kürtler büyük oranda Şêxan kazasında ve Baadre’de, Ninova ovasında Niseriye ve Xoşab köylerinde, Duhok’ta ve Başika da bazı köylerde yaşıyorlar. Ayrıca Duhok’a bağlı Semelka’da da Dimili Ezdi Kürtlerin bazı pirleri yaşıyor ve onlarda Ezdi Kürtlerin ileri gelenlerindenler.

Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dimili Kürtler hangi lehçeyle konuşuyorlar?

Hepimiz Kurmanci lehçesiyle konuşuyoruz.

Kurmanci konuşan Ezdi Kürtler ile sizin konuşma üslubunuzda herhangi bir farklılık var mı?

Evet kısmen var. Bizim Kurmancimiz ağırlıklı olarak Behdînan Kurmancisi ve Şengal Ezdilerin konuştuğu Kurmanciden kısmen farklı. Ama bunun dışında konuştuğumuz Kürtçenin farklı bir lehçesi mevcut değil. Sadece Başika’da yaşayan Ezdi Dimililerin bir kısmı Kurmanci’nin yanı sıra Arapça da konuşuyorlar. Bunun sebebi de Araplarla çok iç içe yaşıyor olmaları.

Ezdi Dimililer Ezdi toplumu içerisinde hangi tabakada yer alıyorlar?

Ezdi Dimililer Ezdi toplum içerisinde Qewals (dini şiir ve hikaye anlatıcısı). Yani Ezdi köyleri içerisinde gezen, Melek – i Tavus resimleri eşliğinde çalgı çalan, müzik ve sanat yapan kesimler. İlahiler söylerler. Ezdi toplum içerisinde bu görevi yapanların ağırlığı Dimilidirler. Qewaller tüm dini şiirler ile Ezdilerin sözlü dini hikayeleridir. Ezdilerin inançları yazılı olamadığından Qewalsler Ezdilerin dini hafızasıdırlar. Geleneksel hikaye, şiir, tarihi öğrenme ve aktarma görevi qawellere verilmiştir. Yaşlı qewaller, genç qewallere dini bilgileri nasıl ezberleyebileceklerini öğretirler.

Qewaller, kutsal ´Berat` denilen Laleş´ten getirilen topraktan yapılan küçük, yuvarlak taşları dağıtırlar. Bu taşlar, kutsal heykelin etrafında dönerken dağıtılır. Taşlar, Ezdileri hastalık ve fenalıklardan korur. Avrupa´da da birçok Ezdinin evlerinde bu taşlar bulunur. Buradaki Dimililer şimdi de bu konuda var olan okulları yönetiyor ve öğrencileri yetiştiriyorlar.

Dimililer ağırlıklı olarak Kuzey Kürdistan’da yaşıyorlar. Bir sohbetimizde Dimililerin 3 parçaya ayrıldıklarını, Azerbaycan, İran ve Türkiye arasında yaşadıklarını ve çıkan bir savaş sonrası dağıldıklarını söylediniz. Bunun ayrıntılarını bize anlatır mısınız?

Ben bunu okuduğum bir tarih kitabında gördüm. Şu başlık altındaydı, “Ra Şehri Dimililerin merkezi”. Safevi ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 1514’te gerçekleşen Çaldıran Savaşı çok büyük ve kanlı bir savaştı. Aynı şekilde o yıllarda Safeviler ile Osmanlılar arasında gerçekleşen bütün savaşlarda en çok kurban olanlar Dimililerdir. Çünkü bahsettiğimiz coğrafyada o dönemler en fazla yaşayanlar Dimililerdi. Bunların bir kısmı daha sonra İran tarafına geçip Şiileştiler, bir kısmı da farklı bölgelere dağılarak Sunileştiler. Dimililer bu bahsettiğim savaşlarda çok fazla kurban edildikleri için çok fazla dağıldılar. Bir kısmı İran tarafına, bir kısmı Irak tarafına geçtiler. Bir kısmı da Kuzey Kürdistan’ın daha içlerine gittiler. Irak’a gelen Dimililere karşı ağırlıklı olarak inanç savaşları ve katliamları gerçekleşti. Bu nedenle bölgedeki Dimililerin nüfusları giderek azaldı. Bu konuda Kürt tarihçi Mehmet Emin Zeki Beg arşivlerinde, tarihi belgelerinde bundan çok bahsediyor ve Dimililerin çok güçlü bir yapıya sahip olduklarını önemli bazı adımlar attığını belirtiyor. Dimililerin asıl olarak ağırlıklı kullandıkları Zazaca lehçesine ilişkin aslında bizim Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Dimililerin çok fazla bilgi sahip olmadıklarını biliyoruz.

O dönem için bahsettiğimiz genel Dimililerin inançları neydi?

Benim tarih kitaplarından ve arşivlerinden incelediğim kadarıyla o dönem yaşayan Dimililerin inançları, Ezdilikten, Müslümanlıktan vb. inançlardan önce Agirperest (Ateşperestlikti). Zaten o dönemlerde ve öncesinde de Agirperestlik (Ateşperestlik) Kürdistan’da en geniş ve yaygın inançtı. Zannedersem Mitra inancının da bir parçasıydı. Daha sonra Hristiyanlığın, Müslümanlığın ve Müslümanlıktaki Şii, Suni mezheplerin gelişmesiyle bu bahsettiğimiz inanç giderek erimeye ve yok olmaya başladı. Örneğin o dönem Ezdi Dimili Kürt olanlar ağırlıklı Alevi ismini aldılar. Oysa Alevi olarak kabul edilen Kürtlerin Hz. Ali’yle her hangi bir bağları olmadığı gibi tarih boyunca o dönemki Kürt inançlarına bağlıydılar. O dönemler Dimili Kürtler olarak tanınan şimdiki Aleviler aslında sadece kendilerini toplum olarak korumak için Şii etkisiyle bu şemsiyenin altına girmeyi kendileri açısından korunma amaçlı uygun gördüler.

Peki sizce bu zorunlu göç eden Dimililer, özellikle İran ve daha sonradan Irak olarak tanınacak ülke coğrafyasına geçenler kendi anadillerini ve inançlarını koruyabildiler mi? Yoksa ciddi değişikliklere uğradılar mı?

Dimililerin Ezdileşmesi, Ezdi tarihi içerisinde yaklaşık 7 yüz, 8 yüz yıllık bir geçmişe sahip. Özellikle Ezdilerin Qewallerinde (Dini müzik - sanat etkinlikleri) inanç hikayelerinde Dimililere ilişkin belgeler, anlatımlar bahsettiğim sürece kadar gidebiliyor. Bunun yanı sıra Dimili ismiyle askeri komutanlarda mevcut Ezdi tarihinde. Bugüne kadar isimleri gelmiş Mir İsa, Mir Zeyid Esni gibi askeri komutanlar, Memi Şivan gibi inanç ve kanaat önderlerinin hepsi Dimiliydiler. Dediğim gibi zamanında bu coğrafyanın en büyük aşiretiydi Dimililer ama maalesef ki şu an bayağı küçülmüş durumdalar.

Halife Harun Reşid döneminde, Bermeki – Dimililer ile Harun Reşid arasında ciddi bir muhalefetin geliştiği ve Halife Harun Reşid’in bunları Çewlik’e (Bingöl) sürgün ettiği belirtiliyor. Bu konudaki bilgileriniz nelerdir?

Bu konuda küçük bir bilgi mevcut. Bermekilerin en büyük askeri komutanlarının Dimili oldukları belirtiliyor. Yanlış anlaşılmasın, Bermekiler Dimili değiller ama en ciddi askeri komutanları Dimilidirler. Bu Dimili komutanların komutası altında olan askeri güçler çok güçlüydüler ve bu nedenle Harun Reşid’e hem kafa tutuyor hem de hükümlerini yerine getirmiyorlardı. Bu süreçte Harun Reşid’e bağlı güçler çok büyük bir saldırı gerçekleştirerek bu güçleri sürgün ettiler. Bu dönemde Ezdi Dimili Kürtlere karşı gerçekleşen saldırı, tarihteki en büyük ve en kanlı ferman olarak kabul edilir.

Selahaddin Eyubi döneminde oluşturulan askeri gücün komuta kademesinde de en belirgin ve en güçlü komutanların Dimililer olduğu belirtiliyor. Bu ordu içerisinde Dimili komutanların ve güçlerinin çok özel bir konumda oldukları hatta bir çok konuda özerk oldukları söyleniyor. Bu konudaki bilgileriniz nelerdir?

Tarih kitaplarında büyük askeri komutan Mir İsa’dan (Mir İso) çok bahsedilir. Şêxan İlçesi’ne bağlı Mahati bölgesindendir ve Ezdi Dimili Kürttür. Selahadin Eyubi’nin ordusunun en önemli komutanlarındandır ve en gözdelerindendir. Bu nedenle çok özel ve özerk bir konuma sahiptir. Selahaddin Eyubi ile birlikte savaşa gittiğinde Ezdi veya Müslüman gibi inançlar için değil Kürtlük adına savaşa katılmış ve zaferler sağlamıştır. Zaten çok tanınan, güçlü bir komutan olduğu için Selahaddin Eyubi onu din, inanç savaşı olarak değil de Kürtlük savaşı olarak ikna etmiş ve sefere dahil etmiştir. Tabi bu konuda yazılan, çizilenler yok denecek kadar az bilgiler. Özellikle Selahaddin Eyubi’nin seferinin İslamiyet adına yapıldığı kabul edildikten sonra Mir İsa gibi gayri – Müslümanların isimleri çok fazla işlenmemiş. Oysa Mahati’de Mir İsa adına o dönem bir kalenin olduğu ve buranın onun karargahı olduğu anlatılır. Ne yazık ki bu kale günümüze ulaşamamıştır. Mir İsa’nın Kürtlük davasının yanı sıra o dönem Ezdi Kürt halkını da koruma gibi bir misyonu vardı.

Şu an Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dimili Kürt halkımız kendilerini Dimili olarak görüyorlar mı? Dimili kavramının anlamının ne olduğunu, nereden geldiğini vb. soruları merak edip, araştırıyorlar mı?

Maalesef bilmiyorlar. Ama son dönemlerde özellikle gelişen teknoloji ve aktif sosyal medya kullanımıyla bazı aydın, yazar ve araştırmacıların paylaşımları sonrasında biraz kıpırdanma, uyanış ve araştırma ilgisi gelişmiş durumda. Özellikle Ezdi Dimili Kürtler sosyal medya aracılığıyla paylaşılan tarihi bilgileri görünce, Dimili Ezdi Kürtlerin tarih sahnesinde yarattıkları güç ve o dönemler elde ettikleri başarıları görünce şunu diyorlar; ben Ezdi Dimili Kürdüm ve farklıyım. Mesela Kürtlerin büyük tarihçilerinden Muhammed Cemil Bendi Rojbeyani’nin bahsettiği Ezdi Dimili Kürtlerinin 7 yüz yıl önce bir emirliklerinin olduğunu okuduklarında daha fazla etkileniyor ve araştırma merakına giriyorlar. Bu konuda Arapça belge ve dökümentler mevcuttur. İsteyenler araştırabilirler.

Kuzey Kürdistan’da Dimili – Zazakî lehçesini konuşan Kürt halkının nüfusu 5 ile 7 milyon arasında. Bingöl, Dersim gibi şehirler neredeyse bir bütün, Diyarbakır, Muş, Urfa, Sivas, Maraş, Malatya vb. bazı şehirlerinde bazı ilçe ve kesimleri Dimili – Zazalar. Önümüzdeki süreçlerde Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dimili aydın, yazar ve araştırmacılar ile Kuzey Kürdistan’da yaşayan aydın, yazar ve araştırmacıların bu yönlü tarihi kıyaslamalı araştırma ve kan bağlarını bulma amaçlı organizasyonlar geliştirme gibi bir çalışmaları olacak mıdır? Sizin veya buradaki sizin gibi aydın, yazar, araştırmacıların bu yönlü girişim veya arayışları var mı?

Bu bahsettiğiniz çalışma benim en büyük hayalim ve rüyam. Özellikle burada bu konuyla yakından ilgilenen arkadaşlarım, dostlarım ve tanıdıklarımın çalışmaları ağırlıklı Arapça olduğu için biraz engel teşkil ediyor ama gelecekte bu yönlü çalışmaların, organizasyonların yapılması için hem ümidimiz hem de isteğimiz var. Özellikle sizin gibi bu konuda araştırmalar yapan gazeteci arkadaşlarımızın da böylesi çalışmalarda bize destek olması halinde karşılıklı irtibat sağlama ve bu yönlü çalışmalar yapma konusunda daha verimli olunacağı kanaatindeyim. Herkes Dimili ile Zazaların aynı şey olduğunu biliyor. Sadece herkesin kendi yaşadığı coğrafyaya ve koşullara bağlı olarak farklı isimler aldığı bir gerçek ama bu esas olanı değiştiremez. Bu Kuzey Kürdistan’da Dimili – Zaza olarak biliniyor, Kürdistan Bölgesi’nde ise Ezdi Dimili olarak tanınıyorlar. Ortak gelişecek organizasyonlar, araştırmalar ve bilgi alış verişleri ile mutlaka tarihte saklı kalmış, gün yüzüne çıkartılmamış veya bilerek kaybedilmiş bir çok gerçeğe rahatlıkla ulaşabiliriz.

Son olarak Basnews aracılığıyla hem Kuzey Kürdistan’da yaşayan Dimili – Zazalar hem de Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dimililer için vermek istediğiniz bir mesaj var mı?

Bahsettiğimiz organizasyon ve ilişkilerin var olan teknolojik gelişmelerin de yardımıyla çok daha kısa sürede gelişeceği inancındayım. Özellikle bütün Kürt halkının Dimililerin tarih sahnesinde Kürtlük için ne büyük fedakarlıklar yaptıkları, ne kadar çok kurban verdikleri ve büyük başarılara imza attıkları bilinmeli, araştırılmalı, belgeleri ile ispatlanmalıdırlar. Bunu gerçekleştirecek imkan ve olanakları karşılıklı olarak elde edeceğimiz tarihi bilgi, belge ve arşivlerle birbirimize destek olarak sağlayabiliriz.

Xidir Dımili Kimdir?

Şêxan’a bağlı Şarya Nahyesi’nde 1968 yılında doğdu. Bağdat Üniversitesi Basın-Yayın Fakültesi’nde okudu. Tez çalışmasını Barış ve toplumsal çelişkiler konusunda yaptı. Irak’taki bileşenler ve azınlıklar, medya tanıtım, barış ve birlikte yaşam konularında yazdığı toplam 9 kitabı bulunmakta. Medya ve İletişim Uzmanıdır. Şu an Duhok Üniversitesi’nde akademisyenlik görevinin yanı sıra NGO’lar bünyesinde aktif çalışmalar yürütmektedir.

Yayımlanmış Kitapları şunlardır:

-Medya ve seçimler

-Medya ve azınlıklar Irak’ta dini inançların durumu

-Irak’ta inançlar arası diyalog

-Irak’ta inanç insanlarının insani konulardaki anlayışları

-Irak’ta dini bayramların önemi

-Toplum içerisinde birliktelik kurma koşulları (En çok ilgi gören kitaplardan birisi)

-Kara ölüm – Ezdilere karşı IŞİD tarafından geliştirilen soykırım ve IŞİD’ten kurtarılan Ezdi kadınlarının yaşadıklarını ele alıyor. (Halk içerisinde en çok ilgi gören kitaplardan)

-Şengal’deki Ezdilere karşı uygulanan jenosidler