Bilindiği gibi Kürdistan tarihinde, Kürt aşiretlerin önemli bir yer tutmuşlardır. Dolayısıyla Kürdistan tarihini, Kürt aşiretlerin sosyolojik yapısından bağımsız düşünülemez. Kürt aşiretlerin üzerinde bir takım yazılar yazarken, doğru ve ciddi bir tarihi bilgiye sahip olmamız gerekiyor.
Beli bir dönemdir bazı kişiler aşiretlerin adına bir takım internet sayfaları açmışlar. Bu internet sitelerdeki yazılara bakıldığında, sanki yeniden aşiret kuracaklarmış gibisine, tarihi gerçeklerden uzak bir takım yazı ve şecerelerin grafiklerini bu siteler de yayınlanmaktadırlar. Bu sitelerdeki yazıların büyük bir bölümü tarihi kaynak ve gerçeklerden uzaktır...
Gelelim Zil/ Zilan/ Zelani Kürtler kimdir ?
Zilan aşiretin üzerinde onlarca resmi belge ve yazılar vardır ve bu tarihi gerçekleri görmemezlikten gelinemez.
Zil/ Zilan/ Zelaniler birçok uygarlıklara öncülük etmiş, devlet ve beylikler kurmuş büyük ve köklü bir Kürt aşiretidir.
Kısaca özetleyecek olursak: Pontus, Kapadokya ve Kommagen devletlerin kurucuları Zilan/ Zelani Kürtlerdir. Bu gün Tokat şehrine bağlı Zile, Kapadokya devletin başkenti olduğunu ve Zile’nin isminin Zilan ve Zelani Kürtlerden geldiğini bilinmektedir. (1) Ve bu tarihsel akışın içinde, Mervani devletin kuruluşunda, 8 Kürt aşiretlerden biri de Zilan aşiretidir ve Kulp Sancağı’nda sekiz Kürt aşiretin var olduğu bilinmektedir. Süleymani Beyliğini kuran aşireti’nin grupları olan Delhizan, Buciyan, Zilan, Besyan, Zıkzıyan, Banuki, Hevendi ve Berezan aşiretleridir. Fakat bu aşiretlerden Banuki, Delhizan ve Heven- di dışındakiler tahrir defterinde zikredilmemiştir. Yalnız Zilan, Besyan ve Buciyan aşiretleri adıyla anılan bir mirlivalığın (beylik) mevcudiyeti defter kayıtlarından bulunmaktadır. (2)
Zilan aşireti 16. yüzyılına kadar Meyyafarkin (Silvan) de bulunmaktadır. Özelikle bu tarihlerinde bir çok Kürt aşiretlerin göç ve sürgünler yapıldığı bir dönemdir. Zilan aşiretin büyük bir kolu da Komki / Kumki’lerdir. Kumki’ler büyük göç dönemi (1598) de Xorasan (İran) yaklaşık 300 hane göç ettiriliyor. (3) Zilan aşireti, 16. yüzyılda Meyyafarkin (Silvan) bölgesinde yaşayan bir aşirettir. "Padişah emriyle Diyarbakır bölgesinde iskân edilmiş ancak aşiret fakir olduğu için Kars ve Bayezid bölgelerine doğru göç etmek zorunda kalmıştır. Osmanlı ordusuna verdiği süvari askerler neticesinde aşiret tarıma elverişli topraklara yerleşmişti/yerleştirilmişti. Süreç içerisinde bulundukları alanları siyasal ve sosyal nedenlerden dolayı terk ederek, İran topraklarına göç etmek zorunda kalmıştı." (4)
Bu belgeyi “Redki aşireti” adına kurulmuş sitesinde, Zilan aşiretin isminin yerine “redkan aşiretî” yazmaları ahlaki bir tavır değildir.
Yazının orijinali yukarıdadır ve sadece Zilan aşiretin yerin (Redkan aşiretini) ismini yazılmışlar.?
"Her iki devlet de (Osmanlı, İran) onu (Redkan aşiretini) istiyordu. Aslında, bu aşiret Sultanın emriyle Diyarbakır bölgesinde iskân edilmişti, ama aşiret fakir olduğu için Kars ve Beyazıt bölgelerine doğru göç etmek zorunda kalmıştı. Osmanlı ordusuna verdiği süvari askerleri sayesinde aşiret tarıma elverişli topraklar elde etmişti. Uzun zaman sonra bulunduğu alanlar Osmanlı-Fars savaş alanı olunca aşiret Fars topraklarına geçmek zorunda kalmıştı. Her iki tarafın onayıyla aşiret ilkin Koy’a yerleşti ve ardından Osmanlı topraklarındaki Van’a geldi ve 1843 yılına kadar Osmanlı hâkimiyeti altında kaldı." (5) Retkan aşiret sitesi
“Redki” sitesinde bir başa iddia da Guli Cafer Ağa’ın “Redki” aşiretinden olduğunu iddiasıdır.? Oysaki birçok tarihi belgelerden Guli Cafer Ağa Zilan aşiretine mensubu olduğunu yazıyorlar ve bir İsveç gazetesinde şöyle yazıyor (24.7.1877) “Eyup Paşa'nın babası Guli Cafer Ağa Zilan Kürtleri Reisi olarak tanımlanır.” (6)
Redkan aşiretiyle ilgili yazılı kaynaklara bakıldığında “Radkan” aşireti 1597 Duhok'a bağlı İmadiye kasabasında bulunuyorlar.(7)
Zilan ve Kumki’ler bu tarihte Amed ve Silvan da bulunmaktadırlar. Coğrafik olarak da baktığımız da ayrı iki bölgede bulunmaktadırlar.
Osmanlı belgelerinde de görüldüğü gibi 16'ncı Yüzyıldan sonra Zilan aşireti Serhad bölgesine yerleştiriyorlar. 19 yüzyıllarda Serhad bölgesinde Zilan aşiretin adıyla, aşiretler konfederasyonu kuruluyor ve bu konfederasyon da Zilan aşireti ile birlikte bir çok Kürt aşiretleri de Zilan Konfederasyonun için de yer almaktadır. Zilan konfederasyonun için de yer alan aşiretler: Rediki, Eyleyanlu, Aliyanlu, Dilhıranlu, Kürdikanlu, Kelturanlu, Şeyh Bizini, Cemaldinlu, Bizkanlu, Süveydanlu, Birakanlu, Kara Çorlu, Milliyan yahut Millivan, Azizi, Çekemanlu (Çekemen-Komkilerin bir koludur) Matanlu, Salanlu, Karahacılar ve Hazekanlu taifeleridir…(8)
Zilan aşireti Osmanlı ve Rus savaşı, 93 harbin dedikleri 1878 anlaşması ile Ardahan ve Kars’ın Ruslar kalmasıyla, Ruslar büyük bir asimilasyon politika izliyorlar ve bu dönem bir çok müslüman olan topluluklar Osmanlı elindeki topraklara göç ediyor. Bu dönem Zilan aşiretin liderleri olan Eyüp Paşa ile birlikte 600/700 hane Zilan aşiret mensupları, Osmanlıların elindeki Kuzey Kurdistan toprakların geçiyorlar. Büyük bölümü Topkkale/ Eleşkirt (Zêdka) ve Qerekose / Agirî ya yerleşiyorlar. (Eyüp Paşa Guli Cefer Ağa’ın oğludur) Bu dönem de kurulan Hamidiye adayların da Zilan aşireti Eyüp Paşa önderliğinde. Toprakkale/ Eleşkirt ve Qarakose/Agirî ve kısmet de Van’ın Erciş kazasında bulunmaktadır. Osmani ve T.C raporundan da görüldüğü gibi, Zîlan aşireti merkezi olarak Agirî ve Eleşkirt ve kısmende Erciş’te bulunmaktadır.(9)
Sözü etiğimiz “Redkan sitesin” de, Zilan isminin Redki aşiretin eski ismidir ve günümüzde Zîlan bir aşiret değildir iddiasında bulunuyor. Sözde bunlar aşiretlerin tarihinin üzerinde araştırmalar yapıyorlar? Bu iddialardan bulunan arkadaşlardan sormak lazım, acaba bu 5-10 yıl içinde yeni aşiret kurmak mümkün müdür? Oysaki günümüzde Kürdistan'da her Kürdün kökü mutlak ve mutlak bir aşirete dayanıyor ve Kürdistan'da aşiret kökü olmayan Kürd yok. Fakat bugün artık sorunumuz aşiret sorunu değildir. Aşiretlerden bize kalan, siyasal ve toplumsal olarak bir Kürdistan tarih vardır ve sahiplendiğimiz de bu tarihtir. Dolayısıyla bu tarihi doğru okuyup ve doğru yazmamız gerekiyor.
Komki / Kumkanlar da Zilanların büyük bir kokudur. Komki / Kumkan aşireti 16 yüzyılın da Amed’den Xorasan (İran) göç ettiriliyor ve Xorasan’dakî Kumkiler Zaferanlu Konfederasyonun da yer aldıklarını Xorasan’daki tarihçilerden öğreniyoruz.
Kumki aşireti ne Redki ve nede Bekiri aşiretlerin bir kabilesi değildir. Ve bu kesimlerin iddia ettiği gibi Kumki’ler 150-200 yıllık bir kabile falan değildir. Kumki’ler sadece Serhad bölgesinde de bulunmuyorlar ve Kumkiler büyük göç (1589) dönemi, yaklaşık 300 aile Horasan yerleştiriliyor. (10) Horasan tarihçisi Dr. Afrasiab Shekofteh Horasan da bulunan 110 Kürt aşiretlerin de söz ederken ve bunlardan bir de Kumki aşiretidir.(11)
Komkî türkçe de kelime anlamı topluluk anlamına geliyor. Komkî Zilan’ın bir kolu dur ve büyük bir ihtimal bu isim Kommagen’den gelmektedir. Kommgene Kürtçe telaffuzundan “Kom a gel” anlamına gelmektedir ve Kom a Gel’ın (Kommgene) kurucuları Zilan aşiretidir.
“Redkan" sitesin de bir çarpıtma da, Mit raporu üzerindedir.
Mit’ın gizli Kürt aşiret raporu da Agirî bölgesindeki aşiretlerden söz ederken şöyle yazmaktadır: "Kumkan ( Elyo-Cekeman Kolu.) 11.500. Kürtçe kirmanc, şafii ve isyana katılmamıştır, fakat yurda bağlı görünür ve fırsat kollarlar"...Rapordan da anlaşılacağı gibi Çekemani’ler, Komkî/ Kumkan’ların bir koludur ve Serhad bölgesin de yerleşiktirler. (12)
Bu raporu da geçen yazıyı yine “Redkan ve Bekiri” sitelerde, hiç bir tarihi belge sunmadan, Komki/ Kumkan aşireti ve onun kolu olan Çekemani’leri “Redkan ve Bekiri” aşiretlerin bir kabilesiymiş gibisine bazı grafiker çizmişler ve bu iddialar tarihi gerçeklerden uzaktır. Oysaki Bekiriler büyük bir Kürt aşirettir ve Kürdistan’da bir çok köy ve şehirlerden bulunmaktalar. Osmanlı döneminden, bir çok Kürt aşiretleri gibi Bekir’ler de Anadolu'nun (Türkiye) bazı şehirlerine sürgün edilmiştir. Fakat Bekir gençlerin adına internette zayıfa çanlar, sosyolojik bir araştırmaları yoktur ve politik bir örgüt gibi davranıyor. Oysaki aşiret ve ulusal örgütlenmeler farklı şeylerdir. Kaldı ki Kürt toplumun bugünkü sorunları aşiret olup olmama sorunu değildir. İçinde geçtiğimiz süreç, Kürt halkı ulusal ve toplumsal özgürlüklerin kazanmak ve mücadele etme sürecidir ve tarihin çarklarını geri çevirmesine de, kimsenin gücü yetmez ve yetmeyecektir…
Xelîl Sîpan
Kaynaklar:
1) Mehrad R. Izady - Bir el kitabi Kürtler / S - 79-90
2) Osmaniden günümüzde Diyarbakir / S - 348
3) Horasan Kürtleri - Selim Temo (türkçe) / S - 263-264
4) 19. Yüzyılın Birinci Yarısında Aşiretler ve Demografik Yapı: Bayezid Sancağı Hakan Kay
5) Retkan aşiret sitesi
6) 24.7.1877 Dagstelegrafen Rohat Alakom arşivi.
7) Şerefname / S - 126
8-9) Dr. Yakup Karataş / Eyüp Kul - 48*361 - XIX. Yüzyılın sonlarında Beyazid Sancağındaki Aşiretler ve iskan politikası.
10) Kürt aşiretlerin tarihi ve Selim Temo Horasan Kürtleri. / Haşim Sadiqi - Xorasan’daki Kürt aşiretleri (farsça) S - 54-55-56
11) Dr. Afrasiab Shekofteh dîroknasê Kurdên Xorasanê ( iİngilzce makale )
12)Aşiretler Raporu - Doğu Perinçek
