8 Kasım 2024'te dünya, Donald Trump'ın dört yıllık bir aradan sonra olası yeniden seçilmesinin ardından dış ilişkilerdeki huysuz mono'sunun yeniden canlanmasını bekleyebilir.
Orta Doğu'dakiler için bu gün, bir "beklenti" duygusu olarak kusursuz bir şekilde kaynaşan beklentiyi işaret edebilir.
Başkanlığı sırasında Trump'ın taktiksel dış politika araç setinin iki temel özelliği "İşlemsellik" ve "Öngörülemezlik" idi. Her iki taktiksel araç da görünüşte Trump'ın temel ulusal güvenlik doktrini olan "Önce Amerika"yı korumaya ve desteklemeye hizmet ediyor.
Mısır, İsrail, Katar ve Suudi Arabistan (EISQA) liderleri halihazırda bilinçli bir beklenti duygusuyla meşgul olabilir, ancak aynı zamanda Trump'ı bölge çapında bir barış anlaşmasına yönelik çabaları, yani olası bir İbrahim Anlaşmaları'nın devamı konusunda bilgilendiriyor da olabilirler.
Yeni ortaya çıkan EISQA barış dörtlüsü için en acil soru, yeni Trump yönetiminin her zaman asi olan İran rejimi ve onun vekilleriyle nasıl baş edeceğidir. Bu sorunun cevabı "Proje 2025"te olsa da, Trump'ın denenmiş ve test edilmiş "mizaçlılığı", "Önce Amerika" gündeminin nasıl yerine getirileceğine dair kendine özgü takdiri dışında önceden belirlenmiş hiçbir stratejiye uymadığını kanıtladı.
Trump'ın ilk dönemindeki “Müslümanların seyahat yasağı” gibi pek çok iç politikasının ABD kamu politikası analistlerini hayrete düşürdüğünü belirtmekte fayda var. Elbette Trump'ın İran nükleer anlaşmasından vazgeçmek veya iRAN generali Kasım Süleymani'yi öldürmek gibi dış politika kararları da aynı şekilde ani veya öngörülemez olarak nitelendirilebilir. Ancak, “Önce Amerika” bakış açısıyla bakıldığında Trump'ın eylemleri, önceki yönetimlerin belirlediği emsallerle bağdaşmadığı için genel olarak kendine özgüydü ve bu nedenle çoğu yerli ve yabancı gözlemciyi şaşırttı.
Heritage Foundation'ın 2025 Projesi, Trump'ın ikinci yönetiminin dış politikada nasıl ilerleyeceğine dair bir plan sunuyor gibi görünüyor, ancak aynı şekilde Trump'ın dünya liderleriyle kişisel uyum ve oportünizmin birleşimine dayalı olarak kendine özgü hareket etmesine de izin veriyor.
Trump'ın İlk Başkanlığı: Bir Uyumsuzluklar Kataloğu
Trump, ilk döneminde Obama'dan kargaşa içindeki bir Orta Doğu'yu miras aldı. Suriye'de Rusya ve İran, ABD ve Türkiye'nin desteklediği silahlı grupların yanı sıra Kürt peşmergelerden ve IŞİD'den oluşan Esad karşıtı güçlere karşı Esad rejimini destekledi. Irak'ta İran'ın vekilleri, Kürt peşmergeler, ABD'li danışmanlar ve İran Devrim Muhafızları danışmanları IŞİD'e karşı savaşırken, Yemen'de Suudi Arabistan ve BAE, İran destekli Husilerle savaş halindeydi. Trump ayrıca Obama tarafından imzalanan ve İran'a yönelik yaptırımların çoğunu kaldıran İran Nükleer Anlaşması'nı da devraldı.
Trump, 2018'in başlarında asgari ABD müdahalesiyle IŞİD'i azaltmayı başardı. Bu doğrultuda ve ABD destekli Suriye Demokratik Güçleri'nin Suriye'deki son kalesinde IŞİD'i yok etmek için bir saldırı başlatmasından sadece bir hafta sonra Trump, İran'la nükleer anlaşmadan 2018'de çekildi. 1 Mayıs 2018'de İran rejimine karşı "azami baskı" kapsamlı yaptırımları uygulamaya koydu.
İhanete uğradığını hisseden İran, Irak ve Suriye'deki karmaşık vekil ağını kullanarak misilleme yapmaya çalıştı. Trump'a göre, İran vekillerinin Amerikan üslerine yönelik saldırıları, İran rejiminin bölgedeki birçok vekil milis gücünün vaftiz babası ve asimetrik savaşın beyni olan Devrim Muhafızları üst düzey komutanı Kasım Süleymani'nin öldürülmesi gibi ciddi bir misillemeyi gerektiriyordu.
Trump yönetimi, askeri başarılarına ek olarak İsrail ve Mısır ile kapsamlı yardım paketleri imzaladı ve ABD güçlerinin Afganistan'dan aşamalı olarak çekilmesine başlamak için Katar'ın arabuluculuğunda Taliban ile müzakerelere öncülük etti.
Trump'ın diplomatik başarısını taçlandıran şey, İsrail ile Bahreyn, BAE ve Fas arasında ABD garantileri ve arabuluculuğu yoluyla imzalanan İbrahim (barış ve normalleşme) Anlaşmalarıydı. Anlaşmalar, İsrail ve Suudi Arabistan'ı yoğun normalleşme müzakerelerine dahil etmek için elverişliydi.
2025 Projesinin Vaatleri ve Tehlikeleri
Dış politika açısından Proje 2025, Cumhuriyetçi Parti'nin görevdeki adayı Donald Trump'a yönelik, Trump'ın ilk dönem başkanlığına denk gelen önerileri içeren 920 sayfalık hacimli bir politika belgesidir. Rapor, Trump'ın "Önce Amerika" vizyonuyla örtüşüyor ama aynı zamanda Çin'i ABD ulusal güvenliğine yönelik en büyük tehdit olarak tanımlama konusunda da onunla uyumlu ve 200 sayfayı aşkın bir bölüm ayırıyor. Raporda, "ABD ve müttefikleri, Vladimir Putin'in Ukrayna'daki acımasız savaşının yanı sıra İran, Kuzey Kore ve ulusötesi terörizmin de gösterdiği gibi, Rusya'dan gelen gerçek tehditlerle de karşı karşıyadır..." (93) ifade edilerek şu sonuca varılıyor: "İran'da Bu ışık altında, ABD savunma stratejisi Çin'i tartışmasız bir şekilde ABD için en büyük öncelik olarak tanımlamalıdır”.
Project 2025 ve Trump Tarzında ABD Dış Politikası Uygulamada
Biden'ın ABD dış politikasının kontrolünü eline almasıyla birlikte yönetimi, Trump'ın karşılaştığı hiçbir şeye benzemeyen çalkantılarla karşı karşıya kaldı. Dünyanın dört bir yanındaki muhafazakar çevrelerden pek çok kişi, Biden'ın Afganistan'dan feci şekilde çekilmesinin büyük olasılıkla Putin'i Ukrayna'ya saldırma konusunda cesaretlendirdiğine, bunun da Batı'nın Rusya'ya karşı yaptırımlarını kışkırttığına ve Batı'nın Ukrayna'ya kitlesel askeri yardımına yol açtığına inanıyor.
Trump yönetimi, Kovid ve Rusya-Ukrayna Savaşı tarafından tamamen yeniden şekillendirilen bir dünyayı miras alacak ve Proje 2025, yaklaşmakta olan Cumhuriyetçi yönetime, Biden'ın dış politika kararlarının çoğunu tersine çevirecek bir seçenekler menüsü sağlamayı amaçlıyor. Proje açıkça Trump'ın işlemsel dış politika vizyonuna dayanıyor.
Dış politikada geleneksel “emperyal başkanlık” çizgisini takip ederek, Başkan'ı ABD dış politikası karar alma sürecinde nihai hakem olarak vazgeçilmez görüyor. Project 2025'e göre Trump'ın ABD dış politikasının kaptanı rolünü yerine getirirken izleyeceği temel direktif "Önce Amerika" olacaktır: "Daha ziyade her dış politika kararı şu soruyu sormalıdır: Amerikan halkının çıkarına olan nedir? ABD'nin askeri müdahalesi açıkça ABD'nin çıkarlarına uygun olmalıdır; mali açıdan sorumlu olmak; ve Amerikan özgürlüğünü, hürriyetini ve egemenliğini korurken, bir yandan da Komünist Çin'i ABD çıkarlarına yönelik en büyük tehdit olarak kabul ediyoruz.”
Proje 2025, İran'ı, öncelikle bölgesel silahlı müşteri ağı ve ikinci olarak son derece genişletilmiş silahlanma eşiği nükleer programı aracılığıyla Orta Doğu'nun istikrarına yönelik ikili bir tehdit olarak değerlendiriyor. Bu nedenle, ABD askeri sanayi kompleksinin tam desteğiyle bir Arap-İsrail ittifakının ilan edilmesini öneriyor. Bu tür tavsiyeler, Trump'ın eski danışmanlarının hâlâ İran'la yüzleşmek ve İran'ı kontrol altına almak için en uygun seçenek olarak gördükleri tavsiyelerle örtüşüyor. İkincisi, İran'ın nükleer programını kontrol altına almak için yaptırım ve baskı çağrısında bulunuyor.
Ancak 2025 Projesi, ABD'nin İran'ın nükleer programına son darbeyi nasıl vuracağı veya İran'ın silahlı vekillerini nasıl ortadan kaldıracağı konusunda belirsizliğini koruyor. Reel politik açıdan İran, tuhaf bir güvenlik, askeri ve ekonomik düzenlemeyle kendisini hem Çin'e hem de Rusya'ya bağlayan bir Gordion düğümü işlevi görüyor.
Trump'ın "öngörülemez bir şekilde" toplayabileceği teşviklerle Rusya'yı bu düzenlemeden ayırmak, İran'ın tehdidini etkisiz hale getirmeye yardımcı olacaktır. Bu, Trump'ın İran'a karşı herhangi bir adım atabilmesi için Rusya'yı Çin'den bir şekilde ayırması gerektiği anlamına geliyor. Rusya'yı Çin ve İran'dan ayırmak, Trump'ın Rusya-Ukrayna çatışmasındaki çıkmazı bir şekilde aşması gerektiği anlamına gelecektir. "Öngörülemez" olmak, Trump'ın tüm özel Rusya yaptırım yasasını ihlal ederek Rusya karşıtı yaptırımların çoğunu uygulamamaya karar verebileceği ve Kongre'den, Ukrayna ile Trump'ın arabuluculuğunda yapılacak bir barış turunda Rusya'ya teşvik olarak bu tür eylemleri yürürlükten kaldırmasını talep edebileceği anlamına gelebilir.
Trump'ın yaptırımları hafifleterek Rusya adına müdahale etmesi, Putin'i İran'a karşı kendisini desteklemeye yönlendirecek ve askeri saldırı tehditlerine başvurmadan İran'ın nükleer programını kontrol altına alma sürecini başlatmasına olanak tanıyacak; Trump'ın yeniden başkomutan olması durumunda göz ardı edilemeyecek bir olasılık. Aslında Trump, en öngörülemez, geçiş zihniyetli mantığıyla, Putin'i kendi tarafına çekmenin Çin'i izole etmeye ve hemen İran'la uğraşmaya değer olduğunu algılayabildi.
Biden'ın Avrupa-Amerikan yaptırımları ve Rusya'nın işgaline karşı mücadelede Ukrayna'ya yaptığı büyük askeri yardım, Trump'ın ilk döneminde uğraşmak zorunda kaldığı dünyayı büyük ölçüde değiştirdi. Trump'ın ilk döneminde "Önce Amerika" politikaları, Şangay Güvenlik Örgütü ve Avrupa-Asya Ekonomik Birliği (EAEU) kapsamında Çin-Rusya askeri ve ekonomik ilişkilerinin daha da yakınlaşmasına neden oldu. Ancak Rusya'nın 2022'de Ukrayna'yı işgal etmesiyle bu ilişkiler tamamen fiili bir Çin-Rusya ittifakına dönüştü.
İşleri daha da karmaşık hale getiren şey, İran'ın 2022'den bu yana güvenilir bir askeri mühimmat ve cephanelik lojistiği kaynağı ve aynı zamanda Çin'in güvenilir bir stratejik petrol tedarikçisi olarak kendisini hem Rusya hem de Çin'in küçük ortağı seviyesine yükseltmiş olmasıdır. İran, Rusya ve Çin, son dört yılda, resmi olmayan bir askeri-ekonomik üçlü ittifak olarak nitelendirilebilecek, karşılıklı yarar sağlayan fiili bir anlaşma oluşturdular. Dolayısıyla İran tehdidini kontrol altına almak ve etkisiz hale getirmek Rusya'nın hem İran'dan hem de Çin'den ayrılmasını gerektirecektir.
Trump'ın İran'la başa çıkma çabaları sırasında ilk dönemindeki "azami baskı yaptırımlarının" yeni bir versiyonunu uygulamaya koyması sürpriz olurdu. Ancak İran'ın Rusya ile birlikte küresel ölçekte geliştirdiği karmaşık yaptırımlardan kaçınma ağları ile “azami baskı yaptırımları” yeterli olmayacaktır. Trump yönetimi, İran'ın Çin'e petrol ihracatını durdurmak için ABD donanmasının ve müttefiklerinin tüm gücünü kullanmak zorunda kalacak. Biden, İran'ın Çin'e petrol ihracatına yönelik yaptırımları anlamlı bir şekilde uygulamayı reddederken, petrol fiyatlarında Amerikalı tüketiciyi benzin pompasında çileden çıkarabilecek bir artışa karşı temkinli davranırken, Trump yönetimi ABD petrol üretimini ABD petrol üretimini artırmaya kararlı olacak Biden demokratlarının tüm “yeşil” kaygıları.
Ancak Rusya'nın yaptırımlarını uygulamamak Putin'i İran'a karşı harekete geçirmek için yeterli olmayacak. Rusya ile Ukrayna arasında arabuluculuk yapmak da başlı başına Putin'i Xi'den ayırmaz. Trump'ın Putin'e paha biçilmez bir ödül sunması gerekecek. Trump'ın elindeki tek pazarlık kozu, Ukrayna'yı bazı doğu eyaletlerini Rusya'ya devretmeye zorlamak. Proje 2025 yazarları, Trump'ın, Rusya'yı Çin'den başarılı bir şekilde ayırmak için Ukrayna'yı, tüm niyet ve amaçlarla, Putin'e kurbanlık bir kuzu olarak sunabileceğine inanıyor mu? Eğer biri Amerika Birinci direktifi tarafından yönlendiriliyorsa, böyle bir yorum çok da abartılı değildir.
Ayrıca Trump, İran konusunda Putin'le uzlaşmaya varmak isteyebilir. İran'ın Proje 2025'te yer aldığı 57 örneğin tamamında, yazarların ilk Trump yönetiminin İslam Cumhuriyeti'ne yönelik muamelesinin oluşturduğu emsalden daha fazlasını aldıkları çok açık. Aslında Amerika Önce Amerika direktifini titizlikle uyguluyorlar: “Amerikan halkının çıkarına olan nedir?” Trump için kimseye yönelik hiçbir uluslararası taahhüt, Önce Amerika'dan daha kutsal değildir.
Son olarak, Trump'ın dış politikadaki kendine özgü yaratıcılığı ve kendiliğindenliği göz ardı edilemez. Trump'ın ilk dönemi bir rehber niteliğindeyse, Trump yine de, örneğin Umman aracılığıyla, Tahran Mollalarını kendisiyle bir anlaşma yapmaya ikna etmek için her türlü gizli mesajı gönderebilir. İran'ın Dini Lideri Hamaney'e bu yönde mesajlar gönderdiği kaydedildi; özellikle merhum Japonya Başbakanı Abe Shinzo aracılığıyla doğrudan görüşmeler için. Hiç kimse Trump'ın Mollalarla bir anlaşma yapmaya çalışacağını kabul edemez, özellikle de Putin İran'a karşı Trump'a katılmadan önce sıkı bir pazarlık yapmak istiyorsa.
Trump'ın karakteristik öngörülemezliğine rağmen, Trump'ın dış politikaya yaklaşımının dört ana hattı ilk yönetiminden bugüne kadar sabit kalmış gibi görünüyor: Çin'e olan güvensizliği, Putin ve Rusya'ya olan yakınlığı, Araplar, özellikle de krallık arasında sonsuz bir yakınlaşma kurma isteği. Suudi Arabistan ve İsrail'e olan bağlılığı ve reelpolitik pusulası olarak “Önce Amerika”ya olan korkusuz bağlılığı.
Başkanlığı sırasında Trump'a danışmanlık yapan merhum Henry Kissinger, geçen Mayıs ayında Economist'le yaptığı bir röportajda pek çok içgörüyle esprili bir şekilde şunları söyledi: “'Çin hakkında iyi bir şey söyleyen bir Rus liderle hiç tanışmadım ve hiçbir zaman Çinli bir liderle de tanışmadım. Rusya hakkında iyi şeyler söyleyen lider. Onlar doğal müttefik değiller.” Kissinger'ın Trump'ın kulağına fısıldayabileceği her şeyden bu içgörüler hala Trump'ın kafasında yankılanıyor olmalı. Ne toprak bakımından sağlam bir Ukrayna ne de demokratik bir İran fuarı, Trump'ın vizyonunda "Önce Amerika"dan daha belirgindir. Buna göre, hem İran'ı hem de Ukrayna'yı Putin'in mihrabında feda etmek küçük bir kefarettir, özellikle de en büyük ödülü, yani Rusya ile Çin'in arasını açmayı garantileyebilirlerse.
