Dilek Çelebi: Ev Raperîneke Jinan Nîne!

Di şexsê Jîna Emînî de ji hemû Kurdan re

Di 16ê Îlona 2022yan de, Mahsa Emînî, ku navê wê yê rastî bi Kurdî Jîna ye, xelka parêzgeha Seqizê ya Îranê ye, di encama lêdana polîsên exlaqî yên Îranê de piştî ku 2 rojan di komayê de ma, jiyana xwe ji dest da.

Ji wê demê ve xwepêşandan hem li nav Îranê û hem jî li platformên navneteweyî belav bûne û bûne sedema rewşên cûrbicûr. Cihê destpêkirina van xwepêşandanan bajarê Jîna ye, bajarê Seqizê ye. Xwepêşandan û rewşên cûrbicûr ên koalîsyonê û heta destwerdana Îranê di nava partiyên siyasî yên kurdên Îranê yên di bin rêveberiya Herêma Kurdistana Iraqê de, rewşên cuda derxistin holê. Em dibînin ku di destpêka xwepêşandanan de xala herî eşkere ya nîqaşan di navbera çalakvanên Kurd û çalakvanên ne Kurd de li ser navê Jînayê bû. Di dema ku piraniya çalakvanên Faris bi israr in ku navê Jînayê yê farisî Mahsayê bi kar bînin, çalakvanên Kurd dibêjin ku ev navek kolonî ye û ev nayê qebûlkirin. Wek mînak, li gor nûçeyên çavkaniyên fermî yên Îranê, digel ku navê nêzîkî 6 hezar kesan li Îranê Jîna ye, lê ev belavbûna navan nîşan dide ku li Rojhilatê Kurdistanê li gorî herêmên Faris yên wek Tehranê kêmtir e (Irna, 2022).

Xala sereke ya xwepêşandanan slogana “Jin, Jiyan, Azadî” bû ku em hemû pê dizanin û ji aliyê jinên Kurd ve di nava Tevgera Azadiyê ya Kurdan de hate pêşxistin. Ev slogan, berevajîya ku îro bizava femînîst a Spî diparêze, sloganek e ku ji hêla jinên Kurd ve hatiye çêkirin ku mafên gelê xwe û yê jinan diparêzin. Yanî hema hema em bibêjin ne mimkûn e ku mirov vê sloganê ji tevgera azadiya Kurdan veqetîne û di çarçoveya mafên jinan ên îroyîn de binirxîne. Li ser medyaya civakî bikaranîna “Jin, Jiyan, Azadî” û “Zen Zindegî, Azadî” hema hema em bibêjin veguherîye gotineke îdeolojîk. Bi gotineke din, dema ku versiyona farisî tê bikaranîn, kesên ku wê bi kar tînin, bi rastî jî xwe li hemberî heqîqeta sloganê bi cih dikin. Bo nimûne, wek ku hûn di wêneyê jêrîn de dibîn ku li Muzexaneya Manchesterê hatiye pêşandan, slogana Kurdan hem bi farisî hatiye nivîsîn û hem jî bi rengên ala Farisan hatiye pêşandan:

Wêneya giştî di van xwepêşandanan de ew e ku nêzîkatî û helwêstên şovenîst ên çalakvan û rewşenbîrên Faris, gelek caran di bin navê mafên mirovan û mafên jinan de têne veşartin. Mirov dikare gelek mînakên bi vî awayî bibîne. Heta carinan ev helwest wekî zimanek piralî û tevlihev hatiye bikaranîn xwe dide nîşan– wek mînak bikaranîna navê Mahsa Jîna Amînîyê (Alinejad, 2023).

Mînaka din jî guhnedana xwezaya dagirker a Îranê ye, tevî hejmara zêde ya kuştiyan ji aliyê Kurdan ve, û di çarçoveya mafên mirovan û mafên jinan de, van mirinan ji cîhanê re pêşkêş bike. Di raporên hemû rêxistinên mafên mirovan de heta Hengaw jî tê de, em dibînin ku hejmara mêrên ku li herêmên Kurdan di zindanan de hatine kuştin, darvekirin, îşkencekirin ji hejmara jinan zêdetir bûye (Hengaw, 2023). Tenê di nava hefteyekê de ji 35 Kurdên ku ji ber xwepêşandanên Jin Jiyan Azadî hatin girtin tenê 4 kes ji wan jin bûn (Hengaw, 2023). Dîsa li seranserê Îranê tenê di tîrmeha 2023yan de 225 kesên ku hatine girtin, 131 kes ji wan Kurd bûn. Li gorî rapora mafên mirovan a Neteweyên Yekbûyî ya 21ê Hezîrana 2023yan, li seranserê Îranê nêzî 20 hezar kes hatine girtin (UN, 2023). Li gorî rapora Amnesty, piraniya wan kesên ku di xwepêşandanan de hatine girtin Kurd in (Amnesty, 2023).

Di berdewamiya ravekirina pêvajoyê de, hêjayî gotinê ye ku gelek rêxistinên mafên mirovan û partiyên siyasî yên Kurdistana Îranê, di dewsa ku li ser pirsgirêkên Kurdan bisekinin, xwe nêzîkî Farisên spî kirine û ev pêvajoya ku berdewame, weke şerekî dewleta Îranê li dijî hemû pêkhateyên etnîkî û dînî nîşan didin. Di encamê de slogana ku Kurdan bi xwîna xwe afirandin, bû alîkar ku têkoşerên faris di cîhanê de ji xwe re cih bibînin.

Di dema ku alozî di 60 rojên destpêka xwepêşandanan de weke şerekî di navbera dewleta Îranê û Kurdan de berdewam bû, ji Mijdara 2022yan û vir ve, ev têkoşîn bi kurê Şahê xistî Riza Şah û aktîvîstên din ên Faris ve ku li ser platformên navneteweyî xwe nîşan dan, veguherî şerê di navbera farisên dîndar û farisên sekuler de ji bo desthilatdarî, hêz û pereyan. Heta rewş gihîştiye wê astê ku tevî siyasetên hovane yên serdema Şah li hember Kurdan, piraniya çalakvanên Kurd û endamên partiyên siyasî pesnê Şah dane ku li dijî dewleta Îranê ye. Lê di dawiyê de, weke ku ji raporên ku ez ê di dawiya gotarê de lê zêde bikim jî diyar dibe, ji bo vê tengezarî û aloziyê em dikarin bibêjin ku ji bo Kurdan ev rewş bi dînê desthilatdariya heyî ve yan jî bi dîndarbûn an jî nedîndarbûnê xuya nake.

Weke ku hem li bajarê Manchesterê û hem jî di nûçeyan de bi giştî tê dîtin, di van xwepêşandanên dawî de bikaranîna alan yek ji xalên sereke bûye. Hêjayî gotinê ye ku her çend sembolên li ser rengên ala Farisî hatine guhertin jî, ji aliyê bîrdozî ve her tim wek xwe mane. Her çend fîgûrên îslamî yên li ser ala niha ya Îranê piştî sala 79’an hatine zêdekirin, alên berê yên farisî fîgûrên neteweyî û demkî an serwer bêyî rengguhêrîn xwe têne dîtin. Ji ber vê yekê hemwelatiyên Îranê yên ku dixwestin di xwepêşandanan de aliyê xwe bi ala nîşan bidin, bi alayên Farisî yên ku li gorî nêrîna wan a cîhanê bû, beşdarî xwepêşandanan bûn.

Lê rûdanên li Îranê du aliyên wan hene ku di vê xalê de hêjayî gotinê ne. Alîyê yekem têkoşîna di navbera Farisîyan de ji bo hêz, serwerî û pere ye. Ya duduyan jî helwêstên nefret û zordar ên dewleta Faris li hember Kurd û Belûçîyan e. Di yê yekem de, komek mirovên bi heman nasnameya etnîkî hemî ramanên xwe yên cûda li hêlekê hiştin û gava ku mijar bû Kurd bûn yek.

Bo nimûne; KDPI yek ji kevintirîn partiyên kurdî yên Îranê ye. Ji 16ê Îlonê ve baregeha KDPIyê ya li Herêma Kurdistana Başûrê 3 caran hatiye bombebarankirin. Û di van êrîşan de, nêzîkî 27 kesan jiyana xwe ji dest dan, ku di nav wan de pêşmergeyeke ducanî jî hebû. Wek em di çapemeniyê de jî dibînin, KDPI çek bi kar neaniye û bersiva mîlîsan nedaye (Loft, 2023). Dema ku rêberê ruhanî yê Îranê Alî Xameynî derbarê xwepêşandanan de axivî, partiya KDPI û Kurdan weke cudaxwaz tawanbar kir (Khameni, 2022). Ecêb e ku farisên dij-Xameynî (an bi gotineke navdar antî-îslamîst) yên ku doza azadiyê dikin, bi heman şêweyê Xameynî ku digotin dijminê azadiya wan e, kurd sûcdar kirin û ew wek cudaxwaz/terorîst hwd. bi nav kirin. Weke ku di daxuyaniyên Riza Şahê kurê Şahê xistî de jî tê dîtin, ku îdia dike demokrasiyê bînin Îranê, di parvekirinên wî yên di medyaya civakî de, Şah jî wek Xameneyî balê dikişîne ser yekparçeyiya axa Îranê û dema mijar dibe Kurd, her du aliyên dijmin hema bêje heman axaftinê pêş dixin (Pahlavi, 2023).

Ji aliyê din ve, Masîh Alînejad ku xwe weke çalakvan û femînîsteke Îranî pênase dike, bi her medyayeke ku pê re hevpeyvîn çêkiriye, guh nedaye zextên Kurdan û carinan jî bi awayekî eşkere manîpule kiriye. Alînejad tevî xwe û çend aktîvîstên femînîst bi Serokwezîrê Fransayê Emmanuel Macron re hevdîtinek pêk anî. Naveroka civînê ew bû ku Fransa piştevaniya azadiya Îranê dike û heta ji destê wan tê dê alîkariya gelê Îranê bike. Piştî ku hevdîtin pêk hat, vê civînê bandorek mezin çêkir û hêviyek pir baş ji bo gelê Îranê yê di rojên 50î yên berxwedanê de derket holê. Lê hinek kesayetên bi navê rewşenbîr û çalakvan ku rexne li dewleta niha ya Îslamî jî dikin û di xwepêşandanan de rola sereke dilîzin, ev civîna Alînejad şermezar kirin. Sedema vê yekê jî ew bû ku hevdîtina bi Macron re ji aliyê komeke Kurd ve hatiye amadekirin/rêxistinkirin ku piştgiriya daxwaza Kurdan a serxwebûnê dike. Piştî ku koma ku hevdîtinê eyar kir hat ‘eşkerekirin’, Alînejad bi xayîntî û sîxurtiyê hat sûcdarkirin û li dijî wê dest bi kampanyayeke reşkirinê kirin (Alinejad, 2022). Hin fîgûrên ku di van xwepêşandanên dawî de hatin nîşandan, nêzîkatiya dewleta Îranê ya li hemberî Kurdan di warê îranî û rewşên din de jî eşkere dike. Weke mînak em dibînin ku di rapora mafên mirovan a ku di Gulana 2023yan de ji aliyê Îngilîstanê ve hatiye weşandin de cihek taybet ji bo cihê Kurdan di pêvajoya xwepêşandanan de veqetandiye.

Li gorî rapora UNSR (2023), rewşa Kurdan ji bo hemû Îranê, bêyî ferq û cudahiya zayendî, koma herî nîgeran e. Li gorî heman raporê, cihên sereke ku Îranê bi tundî mudaxele li wan kiriye, parêzgeha Kurdistana Îranê û parêzgeha Azerbaycana Rojava ye ku piraniya wan Kurd lê dijîn. Li gor nameya Amerîkayê ya 21ê Hezîrana 2023yan, Kurdistan li seranserê Îranê, di nav civak û herêman de ye ku ji ber xwepêşandanan herî zêde zilm li wan tê kirin. Li gorî heman raporê (Loft, 2023), di destpêka sala 2023yan de Îranê nêzî 30 kesan îdam kiriye û 14 ji wan Kurd bûne. Herwiha li seranserê Îranê ku rêjeya girtinê gihiştiye 18 hezaran, tê dîtin ku nîvê wê Kurd in.

Xaleke din a ku balê dikişîne jî ev e ku Kurdan piştî derketina ji girtîgehê di demeke kurt de jiyana xwe ji dest dan. Li gorî rêxistina mafên mirovan a Kurdan, Îran piştî îşkenceyên giran ku Kurd di girtîgehê de rastî wan tên, rewşên wiha derdixe holê. Weke mînak blogger û rojnamegerê faris Hasan Ronaghî bi qasî 40 rojan dest bi greva birçîbûnê kir û piştî ku derket derve, hat dîtin ku ev rastî greva birçîbûnê ya hatiye xwedîkirin bû.

Dibe ku bûyera ku di tevahiya vê pêvajoyê de herî zêde bal kişandiye ser xwe û helwesta Kurdan li ber çavê Îranê bi awayekî zelal nîşan daye êrîşa dewleta Îranê ya şeva 19ê Mijdarê ya li ser Mehabadê be. Komara Kurdistanê ya ku di sala 1946an de di serdema şahê Persan Muhamed Riza Şah de hat avakirin, li Mehabadê pêk hat. Û temenê vê komarê 11 meh bû, û avakerê wê Qazî Mihemed tevî hevalên xwe hatin darvekirin. Ji ber vê çendê Mehabad hem ji bo Kurdan hem jî ji bo dewleta Îranê ya îro xwedî girîngiyekê ye. Bûyerên Mehabadê ku wê di xwepêşandanan de weke qonaxek bê bibîranîn, helwesta Îranê ya li hemberî Kurdan û xala ku divê di xwepêşandanan de li ser bê sekinîn, derxistiye holê.

Di 18ê Mijdarê de rêxistina Îskar, ku tê îdiakirin ku yek ji rêxistinên çekdar ên Kurd li aliyê Îranê ye, li Mehabadê 3 hêzên Îranê kuştin. Roja piştî bûyerê, fermandeyê IRCGyê piştî ku li ser hesabê xwe yê Twitterê nivîsa “Bi navê Xwedê -bi Erebî” nivîsand, çekên giran û hêz derbasî bajarê Mehabadê kirin. Hêjayî bibîrxistinê ye ku dema di xwepêşandanên li Tebrîzê yên Tehranê çekên sexte hatin bikaranîn, di van xwepêşandanan de yekem car li Mehabadê guleyên rastî hatin bikaranîn. Hemû rêyên bajarên Mehabad û Kurdan bi hev ve girê didin hatin girtin û xistin bin kontrolê. Hê jî li Mehabadê çend kes jiyana xwe ji dest dane amareke zelal nîne. Lê bi giştî tenê li bajarê Mehabadê zêdetirî 120 Kurdan jiyana xwe ji dest dane.

Gelek kes vê yekê bi çalakiya Îskar a roja berê ve girê didin. Lê belê ne di dema Îskar ev bûyer çêkir û ne jî piştî wê bûyerê de, ti rêxistineke Kurdên Îranê xwedî li îdiaya Îskar derneketiye yan jî negotiye ku ev bûyer ya wan e. Di cih de PEJAKê, ku li Îranê birayê rêxistina PKKê ye, diyar kir ku her çend em di vê pêvajoyê de piştgiriya Kurdan dikin jî, wan ti çek li dijî Îranê bi kar neaniye û dê bi kar neyînin û ti têkiliya wan bi Îskar re nîne. Li gorî hin çavkaniyan hat gotin ku Îranê ji bo ku midaxeleya xwe ya li Mehabadê rewa bike navê Îskar bi kar aniye û zirar daye wan.

Dema em li nexşeya jêrîn hem ji aliyê pirbûn û hem jî ji aliyê tundiya xwepêşandanan ve dinêrin, em dibînin ku ev bêhtir li Herêma Kurdistanê û navçeyên xwecihî yên Kurdistanê ne.

Di destpêka sala 2023yan de di bin serokatiya Riza Şah de koalîsyonek hat avakirin. Di rojên destpêkê yên vê koalîsyonê de, Kurdan cî negirtibûn. Lê piştre hat ragihandin ku di nava vê koalîsyonê de serokê Komala Abdullah Muhtedî jî cih girtiye. Xala ku koalîsyon li ber çavê hemû însanan hêsan kir û nehişt ku bawerî pê bê anîn ew bû ku kesên di nav koalîsyonê de bi kêmasî bûn û ne diyar bû ku ew bi çi wesfên xwe li wir hene. Girîngiya koalîsyona ku dihat îdiakirin wekî alternatîf û dijberiya rejîma heyî pêk tê, dîsa yekparebûna xaka Îranê bû. Ev tekezî tenê ji bo me bi kurtî nîşan dide ku xala sereke ya bûyerên Îranê çi ye.

Helwesta dewleta Îranê ya li hemberî Kurd û Farisan, tevî van xwepêşandanên dawî, ji aliyê ciwanekî Kurd ê ku di meha Mijdarê de li Herêma Kurdistanê bavê xwe ji dest da, li ser gora bavê xwe wiha got: “Dewleta Îranê ye. Li Tehranê faşîst û li Kurdistanê dagirker e.” Îranê ji bilî Herêma Kurdistanê li ti herêmekê çekên rast li dijî xelkê bikar neaniye.

Wexta min ev gotar dinivîsî, dewleta Îranê gefa tunekirina partiyên kurdên Îranê li Herêma Kurdistana Başûr dixwar û wesayîtên bi çekên giran dişandin Herêma Kurdistana Îranê. Lê midaxeleyên bi vî rengî tenê li Kurdistanê tên kirin. Heta niha nêzî 10 kes hatine desteserkirin û aqûbeta wan ne diyar e.

Ez dixwazim vê gotarê bi bîranîneke bi dawî bînim. Herçend bûyerên Îranê ji aliyekî zêdetir hebin jî, ji aliyê Kurdan ve ji aliyên din zêdetir û girîngtir e. Di bin ronahiya van hemû daneyan de, di nav de bûyerên niha ku ez nikarim di vê gotarê de bi nav bikim, dikare were gotin ku Kurd heya ku ew tiştê ku aîdî wan e dixwazin, dê her dem bibin hedefa Hevpeymaniya Îslamî ya Îranê û komên faris ên dijberî Hevpeymaniya Îslamî ya Îranê.

Çavkanî:

Iran International, 2022: https://www.iranintl.com/en/202210232544

of-iran/

Washington Post, 2022: https://www.washingtonpost.com/nation/2022/10/13/youngiranian-

americans-are-organizing-wake-iran-protests/

Hengaw, 2023: https://hengaw.net/en/news/2023/08/the-iranian-government-institutionsincrease-

pressure-on-the-plaintiffs-families-and-arrests-more-kurdish-activists)

Hengaw, 2023: https://hengaw.net/en/news/2023/09/the-woman-life-freedom-movementa-

report-on-the-human-rights-violations-and-harsh-sanctions-of-kurdish-protesters-by-theislamic-

republic-of-iran-report-no-1

Hengaw, 2023: https://hengaw.net/en/news/2023/08/225-citizens-arrested-by-the-iraniangovernment-

forces-in-july-2023

Amnesty, 2023: https://www.amnesty.org/en/location/middle-east-and-northafrica/

iran/report-iran/)

UNSR, 2023: https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-iran

Loft, 2023: https://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/CBP-9679/CBP-

9679.pdf

Alinejad, Masih, 2022: https://twitter.com/AlinejadMasih

Irna, 2022: https://www.irna.ir/news/ – ب†ا†ر†ی≠؆84933562 y ن≠ا†-دایر†را†ن≠†من† ت≠†۶- ه≠ا†زرو≠†۲۶۸†- نما≠ژ†. ث

ا†نت†خ†اب≠این≠†امس

Pahlavi, R. (2022), Twitter: