Türkiye’de Üniversite

Üniversite bilimin üretildiği bir alandır.  Bilim, şüphesiz başka kurumlarda da üretilir. Ama, üniversitenin bu konuda birinci planda yer aldığı şüphesizdir.

Bilim hangi ortamlarda üretilir? Bilimi üretecek ortam nasıl oluşur?  Bu ortamı oluşturmanın temel koşullar nelerdir?  Bilim, ifade özgürlüğünün yaşam bulduğu, özgür eleştiri kurumunun dinamik bir şekilde işlediği ortamlarda üretilir. İfade özgürlüğü temel koşuludur. Bu hem gerekli koşuldur, hem de kanımca, yeterli bir koşuldur.

Rektör seçimi/tayini, dekanların seçimi/tayini, bölüm başkanlıklarının durumu gibi konular teknik konulardır. Eğer bir toplumda, ifade özgürlüğü, özgür eleştiri, dinamik bir şekilde yaşanıyorsa, örneğin rektörün üniversite öğretim üyeleri tarafından seçimiyle, mütevelli heyeti üyeleri tarafından seçimi/tayini, veya siyasal iktidar tarafından tayini arasında büyük bir fark yoktur.

‘Bilim özgürlüğü’, ‘üniversite muhtariyeti’, ‘üniversite özerkliği’ gibi kavramlar kullanılıyor. Eğer ifade özgürlüğü yoksa, sınırlıysa bunlarını hiçbiri gerçekleşemez. İfade özgürlüğü, özgür eleştiri elbette, tüm toplum içindir. Anayasada açık bir şekilde, ‘fakat’sız, ‘ama’sız   yazılı olmalıdır. Sadece üniversite için ifade özgürlüğü, özgür eleştiri olmaz.

S.B.F. Hâdisesi ve İlim Hürriyeti

3 Kasım 1956 günü, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu 1956-1957 ders yılını açış konuşması yapmıştır. Konuşmasında, öğrencilere, “… asla nabza göre şerbet sunan, kötüye, zararlıya fetva veren birer sözde münevver olmayalım.” Demiştir. Bu konuşmasından dolayı, dekan Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu (1922-1988), 1 Aralık 1956 günü Milli Eğitim Bakanı tarafından bakanlık emrine alınmıştır. O dönemde Milli Eğitim Bakanı Celal Yardımcı’dır.

S.B.F. Hâdisesi ve İlim Hürriyeti başlıklı kitap bu olayla ilgilidir. Kitapta, Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu’nun ders yılını açış konuşması, olayla ilgili belgeler, bazı hocaların istifa dilekçeleri, tebliğler, basında çıkan bazı  yazılar yer almaktadır.

S.B.F. Hâdisesi ve İlim Hürriyeti kitabının, Ankara’da Yıldız Matbaası’nda basıldığı anlaşılmaktadır. Fakat hangi yılda basıldığı belli değildir. Sadece, kitabın kapağında ‘Derleyen: T.G’ şeklinde bir ibare vardır. Açıklanan görüşlerden, kitabın basım yılının 1957 olduğu kabul edilebilir. Bu 144 sahifelik küçük boy bir kitaptır.

Sözü edilen bu kitapta, Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar,  Ord. Prof. Dr. Abdullah Kemal Yörük,  Ord. Prof. Dr. Ömer Celal Sarç, Prof. Dr. Ragıp Sarıca,  Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı,  Prof. Dr. Nusret Hızır,  Prof. Dr. Haydar Arseven,  Prof. Dr. Lütfü Duran, Prof. Dr. Muammer Aksoy gibi onlarca profesör  bu olayla ilgili görüşlerini açıklamakta, ilim hürriyetine, üniversite muhtariyetine üniversite özerkliğine vurulan darbeden söz etmektedirler. Bu  açıklamalarda ifade özgürlüğü sözü geçmemektedir. İfade özgürlüğünün gereği üzerinde durulmamaktadır. Üniversite, ifade özgürlüğünü insan hakları kurumlarının, insan hakları savunucularının işi saymaktadır. Üniversite, ifade özgürlüğü sınırlamasına, bazan tümüyle ortadan kalkmasına rağmen, üniversite muhtariyeti diyerek, üniversite özerkliği diyerek, bilim özgürlüğü diyerek kendisini özgür zannetmektedir. Halbuki, ifade özgürlüğü yoksa, sınırlıysa, İlim Hürriyetinin, üniversite muhtariyetinin, üniversite özerkliğinin gerçekleşmesi olanaklı değildir. İfade özgürlüğü elbette tüm toplum içindir.  Bu anayasada garanti altında olmalıdır.

S.B.F. Hâdisesi ve İlim Hürriyeti kitabında olayla ilgili olarak basın mensuplarının, yazarların, siyaset adamlarının görüşlerine de yer verilmiştir. Bu görüşlerde de yukarıda sözü edilen kavramlar kullanılmakta ifade özgürlüğü kavramına yer verilmemektedir.

Üniversite için, bilim yöntemi için, bilimi üretmek için, ifade özgürlüğünün, özgür eleştirinin çok önemli bir koşul olduğunu ifade etmeye çalışıyoruz. Üniversite muhtariyeti, Üniversite özerkliği gibi kurumların hiç yeterli olmadığını ifade ediyoruz. İstediğiniz kadar Prof. Dr. unvanlarına sahip olun, eğer resmi ideolojiye aykırı bir görüş açıklıyorsanız, kendinizi karakolda, polis merkezinde bulabilirsiniz. Üniversite muhtariyeti gibi kurumlar sizi korumaz. Sizi ancak, ifade özgürlüğünün, özgür eleştirinin dinamik bir şekilde işlemesi baskıdan uzak tutar. Hocalar bu durumun bilincinde oldukları için oto sansür yaparak baskı il karşılaşmamaya çalışmaktadır. Oto sansürün ise düşünceyi körleştiren, beyni kötürümleştiren bir durum olduğu çok açıktır.

Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’nın  Bakanlık Emrine Alınması

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Profesörü Hüseyin Nail Kubalı (1903-1981) Demokrat Parti Hükümeti’nin çıkardığı bir yasa hakkında ‘anayasaya aykırıdır’ dediği için, Şubat 1958’de siyasal iktidar tarafından yani Demokrat Parti iktidarı tarafından görevden uzaklaştırılmıştır. Basının şiddetli tepkisi üzerine profesör Hüseyin Nail Kubalı, 8 Nisan 1958’de görevine iade edilmiştir. O yıllarda Milli Eğitim Bakanı Celal Yardımcı’dır.

Bilim Olgusaldır

Bilim olgusaldır. Fen Bilimleri de Sosyal Bilimler de olgusaldır. Beşeri Bilimle, Hukuk gibi normatif Bilimler de olgusaldır. Olgu nedir? Olgu, evrende yer alan, doğrudan veya dolaylı olarak gözlenebilen her türlü oluşumdur. Bu oluşumlar, doğaya ait olabilir, topluma ait olabilir, insana ait olabilir. Örneğin, yağmur yağması, seller oluşması, yıldırım, şimşek çakması doğaya ilişkin olgulardır. Ülkelerini terk etmeye çalışan, sınırlarda eziyet, cefa gören, hakarete uğrayan, bütün bunlara rağmen ülkelerini terk etmek için ısrarla çaba harcayan insanlar … Bunlar da topluma ilişkin olgulardır.

Bir aile içinde ana-çocuk ilişkileri, baba-çocuk ilişkileri kardeşler arasındaki ilişkiler insana ilişkin olgulardır.

İnsanlar neden kitlesel örgütlere, hareketlere katılırlar, insanlar neden siyasal partilere üye olurlar vs. insana ve topluma ilişkin olgulardır. Bu olguların bilimin kavramlarıyla incelenmesi hem çok gereklidir hem de çok önemlidir.

Kürdler, Kürdçe, Kürdistan gibi sözcükler toplumsal, siyasal, kültürel olgulara işaret etmektedir. Bu olguların da bilimin kavramlarıyla incelenmesi değerlendirilmesi hem meşrudur hem de gereklidir hem de önemlidir.

Bilim Olgusaldır, ama örneğin Din olgusal değildir. Müslümanlar akla uygun olmamasına rağmen dünyanın altı günde yaratıldığına inanırlar. Bu gözlenmesi, izlenmesi mümkün olmayan bir olaydır. Müslümanlar, ölümden sonra dirilmenin olacağını da söylerler. Bu da izlenmesi, gözlenmesi  mümkün olmayan bir olaydır. Bunları vahiy olarak değerlendirmek gerekir. Bunlara inanılır ve inanışın gerekleri yapılır. Müslümanlar, savaşlarda meleklerin Müslüman ordulara yardım ettiğine, Mısır’dan kovulan Hz. Musa’ya ve taraftarlarına yol vermek için Kızıldeniz’in  yarıldığına inanır. Bunlar olgu değil, vahiydir. Bunlara sadece inanılır. Bunlar, izlenebilen, gözlenebilen önemeler değildir.

Müslümanlar, Hz. İsa’nın ölüleri dirilttiğine, hastaları iyileştirdiğine, İsa’nın bakire bir kadından doğduğuna da inanırlar. Bunlar da şüphesiz olgusal değildir. Bunlar, izlenmesi, gözlenmesi mümkün olmayan  önermelerdir. Bunları da vahiy olarak değerlendirmek gerekir.

Akademi Her Türlü Konuyu İnceleyebilir, Fakat …

Cumhuriyet’le birlikte, Reisicumhur Mustafa Kemal’in  akademiye verdiği   bir direktir vardır: Akademi her türlü konuyu inceleyebilir, Ama Kürdler, Ermeniler, Aleviler gibi konular bunu dışındadır. Bu direktifin sözlü olarak verildiği kanısındayım. Akademinin tavır ve davranışlarını dikkate alarak böyle bir değerlendirme yapmak mümkündür.

Bu yazının girişinde, ifade özgürlüğünün, bilim ortamı oluşturmanın, bilim üretmenin temel koşulu olduğunu vurgulamıştım. Türkiye’de ifade özgürlüğü her zaman sınırlı kalmıştır. Bu sınırlılık anayasalarda açıkça görülmektedir.

1924 Anayasası’nda İfade özgürlüğü ile ilgili bir madde yok. 77. Maddede, ‘basın kanun çerçevesinde serbesttir, şeklinde bir ifade var.

1961 Anayasası’nın 20. Maddesi, herkesin düşünce ve kanaat hürriyetine sahip olduğunu dile getirmektedir.  21. ve 22. Maddelerde de bu hürriyetin nasıl, hangi koşullarda sınırlanabileceği anlatılmaktadır.

1982 Anayasası’nın 25. Maddesi düşünce ve kanaat hürriyetini ifade etmektedir. 26. ve 27. Maddeler ise bu hürriyetin nasıl sınırlanabileceğini belirtmektedir.

İfade özgürlüğü, özellikle Sosyal Bilimler için, Beşeri Bilimler için, hukuk gibi Normatif Bilimler için çok gereklidir.

Bütün bu sınırlamaların neden yapıldığı, hangi konularla ilgili olarak yapıldığı, nasıl yapıldığı, uygulamanın nasıl gerçekleştiğinin incelenmesi de önemli olacaktır. Bütün bunların ötesinde, bazı risklerin, ceza tehdidinin, mağduriyetlerin göze alınmasının gerekli olduğunun vurgulaması da  önemlidir. Bütün bunların bilim bilinciyle ilgili olduğu açıktır.

1933 Darülfunun’dan Üniversiteye  Geçiş

Darülfunun 1846’da kurulmuştur. 1846’da lise seviyesinde bir okuldur. 1870’de, 1900’ de Avrupa üniversitelerini andırır bir şekil verilmeye gayret edilmiştir. 1933’de üniversiteye dönüştürülmüştür. Ozancan Özdemir Üniversite Mezarlığı başlıklı yazısında  Darülfunun’un 1863’de kurulduğunu belirtmektedir. (t24 1 Eylül 2024)

O dönemde Nazilerin baskısı sonucu, Alman üniversitelerindeki özellikle Yahudi hocalar, Almanya’yı terk etmek,  dünyanı dört bir yanına dağılmak zorunda kalmıştır. Bu hocaların büyük bir kısmı da Türkiye’ye gelmiş, Türk üniversitelerinde çalışmaya başlamışlardır. Bu hocaların katılımıyla 1933’de gerçek üniversitenin kurulduğu vurgulanmaktadır.

O dönemde, Türk Tarih Tezi, Güneş-Dil Teorisi gibi görüşler çok yaygındı. Darülfunun’nun 150 civarında hocası vardı. Bu hocalara müderris deniyordu. Bu hocaların en az üçte ikisi  bu yeni görüşleri çok sıkı bir şekilde savunmadıkları, yeni görüşlere intibak edemedikleri görevlerinden uzaklaştırıldı. Ozancan Özdemir, yukarıda sözü edilen yazısında  Darülfunun’un 240 hocası olduğunu, 1933’de bunlarından 157’nin görevlerine son verildiğini  dile getirmektedir.

Almanya’dan gelen bu hocalarla gerçek üniversitenin kurulduğu vurgulanmaktadır. Bu, kanımca gerçeği aksettiren bir görüş değildir. Bu hocaların malumatı bol olabilir. Ama malumat başkadır, bilim yöntemi, ifade özgürlüğüne duyulan ihtiyaç başkadır. Bu hocalar bilim yöntemini getirmemişlerdir, ifade özgürlüğünü vurgulamamışlardır. Türkiye’deki üniversite düzenine egemen anlayışa aynen intibak etmişlerdir.

Örneğin, o dönemde, Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi’nden Behice Boran, Niyazi Berkes, Mediha Berkes (Esenel), Pertev Naili Boratav gibi hocaların tasfiyesinde Almanya’dan gelen  bu hocaların da rol aldıkları da söylenebilir. Solcu olarak suçlanan bu hocalarla ilgili olarak Almanya’dan gelen bu profesörlerin de  gizli raporları olduğu söylenmektedir. O dönemde, Behice Boran ve arkadaşlarının 1942-1944 arasında Yurt ve Dünya, 1944-1945 yıllarında Adımlar diye anlandırılan dergiler yayımladığı sözü edilen hocaların o dergiler için yazılar kaleme aldığı   bilinmektedir. O dönemde Milli Eğitim Bakanı Reşad Şemsettin Sirer’ dir. (1903-1953) 

Aslında solcu olarak suçlanan bu hocalar hakkında 1942’den itibaren Ankara Üniversitesi Rektörlüğü’ne, Milli Eğitim Bakanlığı’na ihbarlar yapılmaktadır. Ama 1938-1946 barasında Milli Eğitim Bakanı olan Hasan Ali Yücel’in (1897-1961)  onları korumaya çalıştığı anlaşılmaktadır.

Kendi ülkelerindeki baskıdan, zulümden kaçan bu profesörlerin, sığındıkları ülkelerde, üniversitelerde bazı hocalara yapılan baskıda, zulümde görev almaları ibret verici bir gelişmedir.

Burada, örneğin Kürdlerle, Ermenilerle ilgili  çok önemli  sorunlara değinmek gerekir. Şöyle söyleyebiliriz. Örneğin Mülkiye’nin,  (Siyasal Bilgiler Fakültesi) 1870, 1890, 1910 ders programlarında, Teşkilat-ı Esasiye, Eyalet İdaresi, Hukuk-u Düvel  gibi derslerde, Kürd, Ermeni gibi sözcüklerin sık sık kullanıldığını sekiz ciltlik Mülkiye Tarihi kitaplarından biliyoruz. Bitlis Eyaleti, Musul Eyaleti anlatılırken bu sözcüklerin sık sık kullanıldığı görülüyor. Özellikle vergi, askerlik gibi konularda,  bu ilişkiler  sık sık gündeme geliyor, bu sözcükler çok rahat bir şekilde  kullanılıyor. O dönemde, Muş’un ve Siirt’in Bitlis Eyaleti’nin sancakları olduğu anlaşılıyor.

Cumhuriyet’e gelindiği bu sözcük kullanılmaz oluyor, yasaklanıyor. Türkiye’de yaşayan herkesin Türk olduğu, Kürd diye bir milletin, Kürdçe diye  anılan bir dilin olmadığı ısrarla dili getiriliyor. Bu devlet politikası  haline geliyor. Bu yasağa uymayanlar, bu yasağı eleştirenler çok ağır idari ve cezai yaptırımlarla karşı karşıya kalıyor. Bu red, inkar, 1990’ların sonlarına kadar sürüyor. Türkiye’de üniversite bu yasağı en sıkı bir şekilde uygulayan kurumların başında gelmektedir.

Bu, şüphesiz,  Türkiye’nin önemli bir sorunudur. Darulfünun’un, 1933’de,  Darülfünun’dan  üniversiteye geçişin, ondan sonra da Türk düşün hayatının,  bilim hayatının, üniversitenin  çok önemli bir sorunudur.  Bu ilişkilerin bilimin ve siyasetin kavramlarıyla incelenmesi , eleştirilmesi önemli olmalıdır.

                                                          ***

Üniversiteler Kanunu

Cumhuriyet döneminde çıkarılan  Üniversiteler kanunlarının incelenmesi de önemlidir. 4936 sayılı ve 1946 tarihli Üniversiteler Kanunu ilk kanunlardandır.

1960’de çıkarılan 115  ve 119 sayılı kanunlar dikkate değer. Bunlar 27  Mayıs 1960 askeri darbesinin eserleridir.

1750 sayılı ve 1973 tarihli Üniversiteler Kanunu 12 Mart (1970) rejiminin eseridir.

2547 sayılı ve 1981 tarihli Yükseköğretim Yasası 12 Eylül (1980) döneminin eseridir.

Bu kanunlarda da üniversite özerkliği, üniversite muhtariyeti, bilim özgürlüğü gibi kavramlar  sık sık kullanılmaktadır. Ama İfade özgürlüğü kavramı geçmemektedir. Ama, ifade özgürlüğü yoksa, sınırlıysa, bunların hiç birinin gerçekleşmeyeceği bir defa daha vurgulanmalıdır.

Türkiye’de, 1940’larda iki,1950’lerde  Türkiye’de üç üniversite vardı. İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, İstanbul  Teknik Üniversitesi. 1950’lerin sonlarında, Ankara’da Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nin, Erzurum’da Atatürk Üniversitesi’nin, Trabzon’da, Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin, İzmir’de 9 Eylül Üniversitesi’nin, Adana’da Çukurova Üniversitesi’nin, Diyarbakır’da Dicle Üniversitesi’nin kuruluş çalışmaları vardı.

Bugün Türkiye’de, bir kısmı devlet üniversitesi, bir kısmı vakıf üniversitesi 210 üniversite var. Gerçek üniversitenin ifade özgürlüğü ortamında oluşabileceği, özgür eleştirinin, ifade özgürlüğünün  dinamik bir şekilde işlediği ortamlarda oluşabileceği bir defa daha vurgulanmalıdır.

İfade Özgürlüğü ve Bilirkişilik Kurumu

1950’lerde, 60’larda ve   daha sonra, gazetecilerin, yazarların, akademisyenlerin yazıları, kitapları hakkında soruşturmalar, davalar açılırdı. Suçlamalar, Komünizm propagandası yapılıyor, Kürdçülük propagandası yapılıyor, Şeriat propagandası yapılıyor vs. şeklinde olurdu. Bu davalar Ağır Ceza Mahkemeleri’nde, Asliye Ceza Mahkemeleri’nde, Basın Toplu Asliye Ceza Mahkemeleri’nde görülürdü.

Bu davalar görülürken, Ağır Ceza Mahkemeleri, Asliye Ceza Mahkemeleri, Basın Toplu Asliye Ceza mahkemeleri, üniversitelerin, Tarih, Sosyoloji, Antropoloji Siyaset Bilimleri, Ekonomi, Ceza Hukuku, Anayasa Hukuku, Kamu Hukuku, Felsefe, Sanat Tarihi vs. kürsülerinden bazı profesörlerle Bilirkişi Heyetleri oluştururlardı. Bilirkişiler bazan bir kişi, bazan iki-üç kişi, bazan beş kişi olurdu. Profesörler  kendilerine gönderilen yazıları veya kitapları  içinde suç var mı-yok mu diye okur mahkemeye rapor gönderirlerdi. ‘Bu yazıda/kitapta suç unsurlarına rastlanmıştır. Yazının/kitabın şu şu bölümleri  vs. …’ Bu yazıda/kitapta suç unsuruna rastlanmamıştır.

Bir öğretim üyesinin, bir profesörün, okuduğu kitabı eleştirmesi çok doğaldır. Hatta yerden yere vurması, kendi doğrularını dile getirmesi çok normaldir. Ama bir profesörün, bir yazıyı, bir kitabı ‘içinde suç var mı yok mu’  diye okuması, düşüncede suç aması … İşte bu bilimsel bir çalışma değildir. Bilim yöntemine uygun bir tutum değildir. Bu bir memurluktur. Zira bilim sınırsız bir ifade özgürlüğü ortamında, özgür eleştirinin dinamik bir şekilde işlediği bir ortamda üretilir. Bu süreçte hakaret elbette olmaz. Zira düşüncelerini bilimin kavramlarıyla ifade edenler hakarete  yer vermezler, hakarete gerek duymazlar.

‘Düşün suçları’nda ‘Bilirkişilik’ kurumunun bilim yöntemine aykırı bir kurum olduğu çok açıktır.  Ama 1950-2000 arasında bu yöntem çok kullanılırdı. Bugün bile Bilirkişi raporu yazmış örneğin 40  profesörü,  ordinaryüs profesörü alt alta yazabilirim.

İki hocam vardı. Prof. Dr. İbrahim Yasa, Prof. Dr. Mübeccel Kıray. İkisi de bir sohbet sırasında, başka bir hocadan, aynı hocadan, Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken’den  şikayet ederlerdi: ‘Beni iki defa doçentlikte döndürdü’ ‘Benim  bir kere doçentliğimi engelledi.  1950’lerin başlarından söz ediliyor. 1952, 1953 yılları vs.

Fakat kendisinden şikayet edilen hocanın da  bir ‘düşün suçu’ davasında  rapor yazığını gördüm. 1950’lerin başları. …

Bu olayda dikkate değer bir durum var. Bu hoca doktora tezlerinin reddediyor. Doçentlik tezlerin reddediyor.  Bunları bilimsel bir çaba olarak kabul etmek mümkündür.  Aynı hoca bir dava ‘bilirkişi raporu’ da yazmış. Yani bir yazıyı/kitabı içinde suç var mı, yok mu diye okumuş. Düşüncede suç aramış. İşte bunu bilimsel bir çaba kabul etmek mümkün değil, bu memurluk. …