İran Kürt Bölgeleri… Altın, Yoksulluk ve Yok Edilen Çevre

Ağustos ayının başlarında İran güvenlik yetkilileri, ülkenin batısındaki Kürt kenti Saqız yakınlarındaki Mirke Naxşebi köyünden beş Kürt/İran vatandaşı tutukladı. Nedeni, devletin altın madenciliği şirketinin bölgelerinde yürüttüğü “çevreyi tahrip eden faaliyetlere” karşı çıkmalarıydı. Bölge savcısı, onlara “ülkenin istikrarını bozma” suçlaması yöneltti. Bu olay, yüzlerce Kürt aktivistin hükümete gönderdikleri dilekçeden sonra yaşandı. Dilekçede, söz konusu şirketlerin çevreyi yok ettiğini; ormanları kestiğini, suları kirlettiğini, köy yollarını tahrip ettiğini belirterek şikâyetlerini ilettiler. Çıkarılan altın, Sakız’daki metal rafinerisine gönderiliyordu.

Hengaw İnsan Hakları Örgütü’nün açıklamalarına göre bu tutuklamalar, İran’ın çevreci, sivil ve insan hakları aktivistlerine karşı yürüttüğü sistematik baskının bir parçası. Aktivistler, hükümetin altın hırsı uğruna kendi bölgelerini ve halklarını çevresel felaketlerin kurbanı haline getirdiğini düşünüyor. Bölge halkının çok azı bu şirketlerde çalışabiliyor; çünkü hükümet yatırımları sınırlı. İşsizlik oranı ülkenin en yüksek seviyelerinde. Tarım arazileri ise madencilik faaliyetleri yüzünden sürekli bozuluyor. Kullanılan standart dışı kimyasallar yüzünden yeraltı ve yerüstü suları kirleniyor, tuz oranı artıyor.

İran Kürdistanı: Altın Denizi

Resmî makamlar İran’ın altın rezervleri hakkında kesin veriler açıklamıyor. Ama İran Parlamento Araştırma Merkezi bu yıl başında yayımladığı raporda, ülkenin 800 tondan fazla altın rezervine sahip olduğunu ve bunun piyasa değerinin yaklaşık 50 milyar dolar olduğunu duyurdu. Bu miktar İran’ı dünyada 18. sıraya yerleştiriyor.

En zengin bölgeler ise kuzeybatıdaki üç Kürt vilayeti: Kirmanşah, Kürdistan ve Batı Azerbaycan. Yalnızca bu üç bölge, İran topraklarının %5,7’sini kaplamasına rağmen ülkenin altın rezervlerinin üçte ikisini barındırıyor.

• Zerşuran Altın Madeni (Batı Azerbaycan) Orta Doğu’nun en büyük altın madeni olup, tek başına İran rezervlerinin üçte birini içeriyor. Yılda 3 tonun üzerinde altın üretiliyor (yaklaşık 150 milyon dolar değerinde).
• Qolquli Madeni (Sakız, Kürdistan) 8 ton saf altın ve 100 tondan fazla düşük ayarlı altın içeriyor. Çevresinde ayrıca 50 ton altın bulunduğu tahmin ediliyor.
• Aghra ve Barika Madenleri (Urmiyye yakınları) toplamda 155 tondan fazla saf altın içeriyor.

Bölgedeki üç büyük maden tam kapasiteyle çalışıyor; ayrıca Bane yakınlarında iki yeni madenin açılması planlanıyor. Üç vilayette toplam 469 küçük ve orta ölçekli maden bulunuyor ve 5.500 civarında işçi çalışıyor.

Tarihî belgeler İran’ın binlerce yıldır altın ürettiğini gösteriyor. M.Ö. 3000’e ait Sümer yazıtlarında “Zerşaşum” adıyla geçen yerin bugünkü Zerşuran olduğu düşünülüyor.

Gelirler ve Yoksulluk Çelişkisi

Hükümet, bu madenlerden elde edilen gelirin ayrıntılarını açıklamıyor; bunu “ulusal güvenlik” konusu sayıyor. Çünkü elde edilen gelir ile bölgenin yaşadığı yoksulluk arasındaki uçurum tepki yaratabilir.

Yine de Kürdistan Eyaleti Sanayi ve Madenler Müdürlüğü yetkilisi Mehdi Seyf Yagi, bu yıl yaptığı açıklamada:

• 210 aktif, 50 yarı aktif maden bulunduğunu,
• 380 işletme ruhsatı, 151 arama ruhsatı, 19 keşif belgesi verildiğini,
• 2023 yılında devletin sadece bu eyaletten 75 milyon dolar gelir elde ettiğini açıkladı.

Çevrenin Yok Edilişi

Yaptırımlar nedeniyle modern teknolojiye erişemeyen İran, madenleri ilkel yöntemlerle işletiyor. Güvenlik ve çevre sağlığına yatırım yapılmıyor. Bunun sonucunda:

• Kanser vakaları hızla artıyor.
• Tarım toprakları tuzlanıyor.
• Pınarlar kuruyor, sular kirleniyor.
• Vahşi yaşam yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.

Yerel çevreci Derbaz Şekaki, altın çıkarımında kullanılan kimyasalların atıklarının zamanla toprağa ve sulara sızdığını söylüyor. Etkiler sadece İran Kürdistanı’yla sınırlı değil; suların Irak Kürdistanı’na akmasıyla çevresel felaket sınır ötesine de taşınıyor.

Kürtlerin Talepleri

İranlı Kürtler nüfusun %12’sini oluşturuyor (yaklaşık 80 milyon içinde 10 milyon). Sürekli protestolar düzenliyorlar. 2022’de Tekab yakınındaki Ağ Dere köyünde maden protestoları çatışmaya dönüşmüş, Devrim Muhafızları köye müdahale etmiş, yüzlerce kişi dağlara kaçmak zorunda kalmıştı. Resmî medya bu olayları “isyancılık” olarak yansıttı.

Kürt aktivistler üç temel talep dile getiriyor:

1. Bölgede bağımsız bir çevresel araştırma merkezi kurulması; herhangi bir madenin açılmasının bu merkezin onayına bağlı olması.
2. Uluslararası standartlara göre düzenli çevre denetimleri yapılması.
3. Maden gelirlerinin belirli bir oranının bölgeye ayrılması; çevrenin onarımı ve mağdurların tedavisi için harcanması.

Ancak hükümet bu talepleri reddediyor. Madenleri petrol gibi “ulusal servet” sayıyor ve tek yetkili olarak merkezi yönetimi görüyor.(Rustem Mahmut -Al Majalla)