Zengezur'dan Trump Rotası'na: Yeni koridor Türkiye ve dünyayı nasıl etkileyecek?

Ermenistan ve Azerbaycan liderleri Nikol Paşinyan ve İlham Aliyev, neredeyse 40 yıldır devam eden Karabağ çatışmasının ardından cuma günü Washington'da ABD Başkanı Donald Trump'ın davetiyle barış anlaşması imzaladı.

Daha önce Moskova'nın arabuluculuğuyla birçok kez görüşen iki düşman ülke, Nahçıvan'ı Azerbaycan'a bağlayan Zengezur Koridoru ve Karabağ konusundaki çatışmalarda uzlaşmaya varamamıştı.

Cuma günü Washington'da gerçekleşen görüşmeden hem barış anlaşması hem de Zengezur Koridoru'nu yeni bir transit geçide dönüştüren, Güney Kafkasya'da büyük etkileri olacak bir anlaşma çıktı.

Trump iki ülke arasında bir zamanlar imkansız olarak nitelenen anlaşmaya öncülük ederek övgüleri topluyor.

Son anlaşmayla birlikte Zengezur da "Uluslararası Barış ve Refah için Trump Rotası" veya kısaca TRIPP olarak adlandırılan bir transit koridora dönüştü.

Türkiye ile bağları güçlendirecek

Koridor, Türkiye ile de sınırı olan, Azerbaycan'a bağlı Nahçıvan bölgesinden çıkıyor ve Ermenistan'ın güneyinde Zengezur (Ermenice Syunik) üzerinden geçerek bu bölgeyi Bakü'ye bağlıyor.

Azerbaycan ve Nahçıvan, Ermenistan topraklarının 32 kilometrelik bir bölümüyle birbirinden ayrılıyor. Yani Azerbaycan'ın Nahçıvan ile doğrudan kara sınırı yok. Bakü için bu koridor, Nahçıvan'a doğrudan bir kara bağlantısı sunacak ve Türkiye ile de bağları güçlendirecek.

Koridor ayrıca Azerbaycan'ın küresel ölçekte önemli bir ulaşım ve lojistik merkezi olarak konumunu güçlendiriyor.

Anlaşma uyarınca TRIPP rotası, Ermenistan yasalarına göre işletilecek ve ABD liderliğindeki bir konsorsiyum tarafından yönetilecek.

Öncelikli amacın ticari olduğu vurgulanıyor. Buna göre anlaşma ticari bağlantıyı, altyapıyı (örneğin demiryolu, boru hatları, fiber optik) ve bölgesel entegrasyonu teşvik etmeyi amaçlıyor.

Öte yandan Güney Kafkasya'daki geleneksel Rus etkisini zayıflatarak ve ABD'yi kilit bir bölgesel güç konumuna getirecek bir değişimin de habercisi.

Zengezur: Asırlık bir çatışma

Güney Ermenistan’da yer alan Zengezur bölgesi, kuzeyde Ermenistan’ın diğer vilayetleri, batıda Azerbaycan’ın Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, güneyde ise İran’la komşu.

Rus İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra bölge Ermeni ve Azerbaycan güçleri arasında çatışmalara sahne oldu. Sovyetleşme sürecinde Zengezur, Sovyet Ermenistanına; Nahçıvan ise Sovyet Azerbaycanına bağlandı. Bu kararla Azerbaycan toprakları ikiye bölünmüş oldu.

Zengezur üzerinden Azerbaycan ile Nahçıvan’ı birbirine bağlayan demiryolu ve karayolları o dönemde sorunsuz şekilde işledi. Sovyet döneminde iç sınırlar siyasi açıdan önem taşımadığı için bu bağlantı stratejik kriz yaratmadı.

Ancak Sovyetler’in dağılmasıyla birlikte Dağlık Karabağ sorunu savaşa dönüştü. Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki kara bağlantıları kapandı. 1992’den itibaren Azerbaycan, Nahçıvan’a sadece İran üzerinden veya havayoluyla ulaşabilir hale geldi.

2020 savaşı ve koridor fikrinin dönüşü

Eylül-Kasım 2020’deki II. Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan, Türkiye’nin desteğiyle önemli kazanımlar elde etti.

Savaşın sonunda Rusya arabuluculuğunda imzalanan ateşkesin 9. maddesi, Azerbaycan ile Nahçıvan arasında Ermenistan üzerinden ulaşımın yeniden sağlanmasını öngörüyordu.

Güvenliğin ise Rusya Federal Güvenlik Servisi (FSB) sınır birliklerince sağlanacağı belirtilmişti.

Azerbaycan bunu, Ermenistan gümrük ve sınır kontrolü olmadan işleyecek “ekstrateryal” bir Zengezur Koridoru olarak gördü. Ermenistan ise “koridor” kelimesini reddetti, sadece kendi egemenliği altında çalışacak normal bir ulaşım hattını kabul edebileceğini söyledi.

Bu süreçte Azerbaycan, koridorun açılmasını defalarca talep etti ve zaman zaman askeri baskı uyguladı. Sınır çatışmaları ve kuşatma girişimleri arttı. Zengezur konusu, Dağlık Karabağ’daki Ermeni nüfus üzerindeki baskılarla birlikte de gündeme heldi.

Karabağ'ın alınması

Eylül 2023’te Azerbaycan, Dağlık Karabağ’ın tamamını hızlı bir operasyonla ele geçirdi. Bölgedeki Ermeni nüfus neredeyse tamamen göç etti.

Karabağ meselesi askeri olarak kapanınca Bakü, Zengezur’a odaklandı. Ancak Ermenistan, hem Azerbaycan hem de Rusya’nın doğrudan kontrolünden çekindi ve Batı’nın devreye girmesini istedi.

ABD'nin arabuluculuğu

2025 yazında Trump yönetiminin arabuluculuk çabaları arttı. Sonunda Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 8 Ağustos'ta Washington’da bir araya getirdi.

Washington'dan çıkan anlaşma kabaca şu şartları içeriyor:

- Güzergah yine Zengezur’dan geçecek. Ancak tamamen Ermenistan yasalarına tabi olacak.

- Altyapı yatırımlarını ve işletmesini ABD liderliğindeki bir konsorsiyum üstlenecek.

- Azerbaycan, Nahçıvan’a doğrudan kara bağlantısı kazanacak. Ermenistan ise uluslararası yatırım ve egemenlik güvencesi alacak.

Zengezur Koridoru planından farkı ne?

Yeni anlaşma, Rusya'nın arabulucuğunda yapılan görüşmelerde öngörülen koridor planından farklılıklar içeriyor.

Örneğin 2020'deki Zengezur Koridoru önerisi büyük ölçüde Ermenistan denetimi dışında bir hukuki statü öngörüyordu. Yeni anlaşma ise Ermenistan egemenliğine vurgu yapıyor. 2020'de koridorun güvenliğinin Rus FSB sınır birlikleri tarafından sağlanması planlanmıştı. Şimdiyse bu görev Ermeni güvenlik güçlerinde olacak.

Ayrıca önceki anlaşmada koridorun işletilmesi planları Azerbaycan/Türkiye ile Rusya eksenindeydi. Şimdi bu iş ABD liderliğinde konsorsiyuma verilmiş oldu.

Rusya saf dışı kaldı

TRIPP, Rusya için jeopolitik anlamda büyük bir kayba işaret ediyor; zira Azerbaycan-Ermenistan arasındaki eski transit rolü kaybetmiş oldu. İran ile ilişkiler hassaslaşırken, Rusya’nın güvenlik garantörlüğü de zayıflayabilir.

Zengezur Koridoru fikri, Rusya'nın eski Sovyetler sonrası bölgedeki nüfuzunu yeniden tesis etme aracı olarak görülüyordu. Fakat TRIPP ile birlikte, ABD bu güzergâh üzerinde kontrolü ele alarak Rusya’nın bölgedeki etkisinin ciddi şekilde azalmasına yol açabilir.

Time ve Washington Post gibi yayınlar bu yeni anlaşmanın “Rusya ve İran için jeopolitik bir geri adım” olduğunu, Moskova’nın hâkimiyeti zayıflatabileceğini vurguladı.

İran'la diplomatik gerilim

Rusya’nın Zengezur Koridoru’nu destekleme girişimleri, İran’la diplomatik gerilime neden olmuştu. İran, bölgeyle sınırlarının dolaylı olarak tehdit edildiğini savunarak Rusya’nın inisiyatiflerine ciddi tepki göstermişti.

Ancak zamanla Rusya İran’la krizli siyaseti yumuşatarak koridor meselesini masadan kaldırmıştı.

Foreign Policy'deki bir analizde bu tarz sınır ötesi koridor projelerinin egemenlik ilkelerini zayıflatabileceği, dolayısıyla Rusya'nın bölgedeki hakimiyetinin ve barış sürecindeki belirleyici rolünün tehlikeye düşebileceği ifade edildi.

Rusya merkezli The Moscow Times'taki analizler ise, Rusya’nın bu koridoru destekleyerek bölgedeki refah ve transit yollarının kontrolünü korumak istediğini, aynı zamanda İran’ın tepkisini göze alarak denge politikası yürüttüğünü savunuyor.

Türkiye'yi nasıl etkileyecek?

Türkiye içinse Zengezur Koridoru (ve TRIPP sonrası benzer düzenlemeler) birçok alanda stratejik fırsat yaratabilir.

Yeni anlaşma, Türkiye’yi Orta Koridor’un (Middle Corridor) merkezine yerleştiriyor. Bu rota, Orta Asya ile Avrupa arasında yeni bir bağlantı hattı sunarak, lojistik, ticaret ve enerji akışlarında Türkiye'yi kritik transit ülke haline getiriyor.

Türkiye-Azerbaycan ulaşımı halihazırda İran ve Gürcistan güzergâhları üzerinden yürütülüyor. Koridor İran ve Gürcistan'a bağımlılığı azaltabilir ve yolu kısaltarak maliyeti düşürebilir.

Bytes Europe’un analizine göre, bu koridor Türkiye’nin Doğu ile Avrupa arasındaki ticaret ve enerji akışını yönlendirme kapasitesini artırarak yılda 10 ila 15 milyar dolar ek transit geliri yaratabilir.

Polonya merkezli PISM analizine göre de koridor, Türkiye’nin Güney Kafkasya’daki etkisini artıracak. Ancak bu durum, İran ile ilişkilerinde gerilime neden olabilir.