Erbil: Belgelenmiş tarihsel kökleriyle modern dönüşümün şehri

Beş yıllık bir aradan sonra Erbil’e yaptığım ziyaret, önceki ziyaretlerimden belirgin biçimde farklıydı. Bu dönüş, yalnızca tanıdık bir şehre geri dönmek değil; konut, ticaret ve hizmet sektörlerinde planlı kentsel genişlemeye sahne olan, modern projelerin hayata geçirildiği bir kente yeniden adım atmaktı. Bu çağdaş dönüşüm, kentin dayandığı derin tarihsel arka plan dikkate alınmadan anlaşılamaz.

Erbil, dünyada kesintisiz biçimde yerleşimin sürdüğü en eski şehirlerden biri olarak kabul edilir. Tarihsel ve arkeolojik kaynaklar, kentin bulunduğu alandaki insan yerleşiminin MÖ üçüncü binyıla kadar uzandığını göstermektedir. Kentin adı Sümer ve Akad metinlerinde Urbilum ve Irbilum gibi biçimlerde geçer. Bu süreklilik, Erbil’e Yakın Doğu şehirleri arasında ayrıcalıklı bir konum kazandırmaktadır.

Antik çağlarda Erbil, Mezopotamya’nın siyasal ve kültürel dokusunun bir parçasıydı. Önce Sümerlerin, ardından Akadların ve daha sonra Asurluların egemenliğine girdi. Asurlular döneminde kent, önemli idari ve dini merkezlerden biri olarak öne çıktı. Pers Ahameniş İmparatorluğu döneminde ise bölgesel bir kent kimliği kazandı. Erbil adı, MÖ 331’de Büyük İskender ile Pers Kralı III. Darius arasında gerçekleşen ve antik dünyanın güç dengelerini kökten değiştiren Gaugamela Savaşı ile de tarihsel olarak ilişkilendirilir.

Daha sonraki dönemlerde Erbil, Helenistik ve Sasani yönetimlerinden geçerek 7. yüzyılda İslam devletinin parçası oldu. İslam tarihi boyunca kent, değişen siyasi otoriteler ve bölgesel koşullara bağlı olarak zaman zaman önem kaybetse de, genel olarak idari ve ticari bir merkez olma niteliğini korudu.

Erbil Kalesi, kentin tarihsel kimliğinin en belirgin unsurudur. Binlerce yıl boyunca üst üste biriken yerleşim katmanlarının oluşturduğu yapay bir tepe üzerine inşa edilen kale, insan yerleşiminin arkeolojik bir kaydı niteliğindedir. Kale, yakın zamana kadar yerleşimin sürdüğü bir yaşam alanı olması bakımından da dünyadaki benzer örneklerden ayrılır.

Buna karşılık Erbil, son yıllarda dikkat çekici bir kentsel genişleme yaşamaktadır. Yol ağları gelişmiş, yeni mahalleler kurulmuş, modern konut projeleri ile ticari ve hizmet merkezleri ortaya çıkmıştır. Bu genişlemenin, kentin tarihsel çekirdeğinin dışında gerçekleşmesi, hem modernleşmeye alan açmış hem de kültürel mirasın görece korunmasına imkân tanımıştır.

Bugünkü Erbil’i özgün kılan unsur, binlerce yıla uzanan belgeli bir geçmiş ile modern şehircilik anlayışıyla şekillenen bir bugünün yan yana var olmasıdır. Kent, yalnızca geçmişiyle tanımlanmadığı gibi, yalnızca yeni projelerle de açıklanamaz; Erbil, siyasal, ekonomik ve kültürel işlevlerin zaman içinde biriktiği süreklilik gösteren bir kentsel olgu olarak okunmalıdır.

Günümüz Irak’ında Erbil’in Rolü

Siyasal ve İdari Konum

Erbil, Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin başkenti ve yasama ile yürütme organlarının merkezidir. Bu konumuyla, bölgesel yönetim ile Bağdat’taki federal hükümet arasındaki anayasal ilişkilerin yürütülmesinde belirleyici bir rol üstlenir. Petrol ve gaz, bütçe, sınır kapıları ve güvenlik gibi egemenlik alanlarına ilişkin dosyalar, büyük ölçüde Erbil merkezli yürütülmektedir. Kent aynı zamanda Kürt siyasi aktörler arası görüşmelere ve Irak’ın genel durumuna ilişkin iç ve dış temaslara ev sahipliği yapmaktadır.

Güvenlik ve İstikrar

2003 sonrası dönemde Erbil, Irak’taki birçok kente kıyasla görece yüksek bir güvenlik ve istikrar düzeyini korumuştur. Bu durum, özellikle 2014 sonrası kriz dönemlerinde kenti idari ve insani bir merkez haline getirmiş; farklı vilayetlerden gelen yüz binlerce yerinden edilmiş kişiye ev sahipliği yapmasını sağlamıştır. Aynı zamanda uluslararası kuruluşlar ve diplomatik misyonlar için bir üs işlevi görmüştür.

Ekonomi ve Yatırım

Erbil, Irak’ın önde gelen yatırım merkezlerinden biridir. Gayrimenkul, ticaret, turizm ve hizmet sektörlerinde yerli ve yabancı sermayeyi kendine çekmektedir. Türkiye ve İran’a yakınlığı, aktif bir uluslararası havalimanına sahip olması ve bölgesel ticaret ağları, kentin ekonomik rolünü güçlendirmektedir.

Ticaret ve Hizmet Merkezi

Kent, yalnızca Kürdistan Bölgesi için değil, Irak’ın diğer vilayetlerinden gelen ziyaretçiler için de önemli bir ticaret ve hizmet merkezi haline gelmiştir. Altyapının gelişmesi, alışveriş merkezleri ve sağlık–eğitim hizmetlerinin çeşitlenmesi, Erbil’i bölgesel bir çekim noktası yapmıştır.

Kültürel ve Medyatik Merkez Olarak Erbil

Erbil, kültürel ve medya alanında da giderek artan bir ağırlık kazanmaktadır. Üniversiteler, araştırma merkezleri, medya kuruluşları ve kültürel etkinlikler, kentin entelektüel profilini güçlendirmektedir.

Eğitim ve Kültür Kurumları

Kentte faaliyet gösteren üniversiteler, enstitüler ve kültür merkezleri; bilimsel üretime, akademik tartışmalara ve kültürel etkinliklere katkı sunmaktadır. Kitap fuarları, konferanslar ve sergiler, Erbil’in kültürel görünürlüğünü artırmaktadır.

Yayıncılık, Medya ve Dil

Erbil, Irak’taki Kürtçe yayıncılığın önemli merkezlerinden biridir. Kürtçe ve Arapça başta olmak üzere farklı dillerde gazete, dergi, televizyon ve radyo yayınları yapılmaktadır. Bu durum, kenti kültürel ve düşünsel ifade için önemli bir platforma dönüştürmüştür.

Festivaller ve Kültürel Etkinlikler

Kentte düzenlenen kültür ve sanat festivalleri, müzik ve tiyatro etkinlikleri ile kitap fuarları, yalnızca entelektüel çevrelere değil, geniş halk kesimlerine de hitap etmektedir. Bu etkinlikler, kültürün gündelik yaşamla temasını güçlendirmektedir.

Irak İçinde Kültürel Bir Köprü

Bugünkü Irak bağlamında Erbil, Kürdistan Bölgesi ile diğer vilayetler arasında bir “kültürel köprü” işlevi görmektedir. Farklı bölgelerden yazarlar, sanatçılar ve akademisyenler için görece daha az gerilimli bir etkileşim alanı sunmakta; bu yönüyle kültürel diyalog kenti olarak öne çıkmaktadır.

Kültürel Rolün Özeti

Erbil’in kültürel rolü üç temel unsur üzerine kuruludur:

1. Kimliğini şekillendiren derin tarihsel miras
2. Kültürel ve akademik üretimi mümkün kılan çağdaş kurumlar
3. Çoğulculuğa imkân tanıyan görece açık bir kamusal alan

Bu çerçevede Erbil, ne yalnızca bir “tarih kenti” ne de köklerinden kopuk bir modern merkezdir; geçmişle bugünü birleştiren canlı bir kültürel havza olarak Irak sahnesindeki yerini almaktadır.

Irak Genelinde Erbil’in Konumu

Günümüz Irak’ında Erbil, bir denge merkezi olarak değerlendirilmektedir:

• Ulusal denklemde Kürt siyasi ağırlığını temsil eder
• Bölgesel karmaşa içinde istikrar alanı oluşturur
• Irak ile çevre ülkeler arasında ekonomik bir bağlantı noktasıdır

Bu nedenle Erbil’in rolü, yalnızca bölgesel bir başkent olmanın ötesine geçmekte; anayasal ve siyasal dengeler çerçevesinde Irak’ın güncel gerçekliğini şekillendiren şehirlerden biri haline gelmektedir.

Yıllar sonra Erbil’e yapılan bir ziyaret, biçimsel olarak değişmiş ama konumu ve işlevi süreklilik gösteren bir kentle karşı karşıya olunduğunu ortaya koymaktadır: Tarihsel kayıtlarda net biçimde izlenebilen, çağdaş kentsel manzarasıyla somut olarak gözlemlenebilen bir şehir.( Masoud Mohammed- Akhbarkum Akhbarna)