Azadi lideri Cibranlı Halit Bey ve Dava Arkadaşlarının İdam Edilmelerinin 100. Yılı!

Cibranlı Halit Bey, Birinci Dünya Savaşı’nın bitiminde İstanbul’da kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti ile ilişki kurar ve Kürdistan şehirlerinde Cemiyetin çalışmalarına yardımcı olur; ancak milli bir Kürt hareketinin Kürdistan’da kurulması ve buradan faaliyetlerini yürütmesinden hareketle yeni bir örgütsel yapıyı inşa etmeye karar verir. Özellikle Kürt subayların ağırlıkta olduğu yeni bir illegal örgütlenmeye yönelir. Yeni örgütlenmenin adı Kürdistan İstiklal ve İstihlas Komitesi (Azadi)’dir. 1920li yılların sonunda kurulduğu tahmin edilmektedir. Cemiyet, 1923 yılına kadar çalışmalarını illegal yürütür. Çalışmalar daha çok askeri birimler içinde kadro örgütlenmesidir. 1922-23 yıllarında yoğun dış destek bulma faaliyetlerine girişirler. Bir taraftan Bolşeviklerle diğer taraftan İngiliz ve Fransızlarla ilişkiye geçilir. Bolşevik belgelerinden anlaşıldığı kadarıyla Azadi, diğer parçalardaki Kürt hareketleriyle ilişki içindedir. Halit Bey, Kürt örgütlerini tek çatı altında toplamayı önüne bir hedef olarak koyar. Kürdistan Teali Cemiyeti, Teşkilat-ı İçtimai, Kürdistan’daki dini önderleri ve aşiret reislerini Azadi çatısında birleştirmeyi başarır. Böylelikle Kürtlerin dünyaya; ortak bir programa sahip, farklı düşünceler olsa bile beraber hareket edebilen bir örgütle çıkılabileceği, Kürtlerin birlik olamayacakları konusundaki genel “kanıyı” yıkmayı becermişlerdir.

1923 yılında Lozan Anlaşmasının imzalanmasından sonra Azadi kitlesel örgütlenmeye yönelir. Zira Lozan Anlaşmasıyla Kürdistan dörde bölünmüş ve Kürtler bütün milli haklarından mahrum bırakılmışlardır. Cemiyet, kısa zamanda 7 il ve 20’yi aşkın ilçede teşkilatını kurar. Azadi’ye tüm toplumsal kesimlerden yoğun bir katılım olur. Azadi, uygun şartlarda genel bir ayaklanmanın çalışmaları içine girer. Çalışmalar devam ederken ve uygun bir zamanlama beklenirken, Yüzbaşı İhsan Nuri (İhsan Nuri Paşa) liderliğinde Azadi’ye bağlı bir grup subay 3 Eylül 1924 tarihinde Beytüşşebap bölgesinde ayaklanma girişiminde bulunurlar. Ayaklanma girişiminin başarılı olmaması nedeniyle, Devlet Azadi lideri Halit Bey ve Cemiyetin siyasi ve askeri kadrolarına yönelik operasyonlara başlar. Halit Bey, 20 12.1924 tarihinde Erzurum’da tutuklanarak Bitlis cezaevine gönderilir. Cemiyetin ileri gelen kadroları Yusuf Ziya Bey, Teğmen Ali Rıza Bey, Mela Abdurrahman ve Faik Bey tutuklanırlar. Halit Bey ve arkadaşlarının yargılanmaları Bitlis Divan-ı Harbi Mahsusa ’da yapılır. Bugüne değin Bitlis Divan-ı Harbi Mahsusa’nın tutanakları sır gibi saklanmış hiçbir belgesi kamuoyuna açılmamıştır. Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmet Süreyya Örgeevren anılarında Bitlis Divan-ı Harbi Mahsusa ‘da yargılamalara değinir; ‘Bitlis Divan-ı Harbi Mahsusa uzun süredir sürdürülen kürtçülük faaliyetlerinin perdesini yırttı.’ ve yargılananlar ‘Kürt ve Kürdistan davasından idama mahkûm oldular.’ Diye aktarır.

Hareketin siyasi ve askeri kadrolardan yoksun kalmasından sonra, devletin tahrikleri sonucu 13.02.1925 tarihinde Piran’da patlak verir ve Şeyh Said Efendi’nin fiili liderliğinde plansız ayaklanma başlar. Şeyh Said Efendi’nin 14-15 Nisan 1925 tarihinde yakalanması üzerine Halit Bey ve dava arkadaşları 14 Nisan 1925 tarihinde Bitlis’te idam edilirler.

Azadi (KİC), Kürtlerin siyasal mücadele tarihinde ciddi bir miras bırakır:

-Kürdistan'da örgütlü siyasal mücadeleye geçişte önemli bir kilometre taşıdır.

- Kürdistan toplumunun siyasal ve toplumsal katmanlarının temsilcilerini milli bir program etrafında kucaklayan siyasal örgütlenmedir.

- Kürtlerin devletleşmesini programlaştıran ilk siyasal örgütlenmedir.

- Lozan Anlaşmasıyla Kürdistan’ın dörde bölünmesine örgütlü tepkiyi geliştiren, 1925’ten 1930’a direniş ruhuna öncülük eden yüzlerce kadro ve kahramanı Kürt özgürlük mücadelesine katan örgütlenmenin adıdır.

14 Nisan 1925 tarhinde Bitlis’te idam edilen Azadi Örgütü Lideri Cibranlı Halit Bey, Yusuf Ziya Bey, Mela Abdurrahman, Teğmen Ali Rıza Bey, Faik Bey ve 16 Nisan 1925 tarihinde Diyarbakır’da idam edilen Doktor Fuad Bey ve Şeyh Eyüp’ün idam edilişlerinin 100. Yılında saygıyla anıyoruz.